انجیل امت مسلمان ۱

به نام خداوند جان و خرد      کز این برتر اندیشه بر نگذرد

مقدمه

با توجه به اینکه بحث ما مربوط به نامه ۳۱ نهج البلاغه است، ابتدا به توضیحی مختصر در مورد نهج البلاغه می‌پردازیم.

– نهج البلاغه کتابی است که سید رضی موسوی(۳۵۵-۴۰۶ ق) از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) از بین آثار منصوب به امیر المومنین(ع) گزینش کرده است.

زندگی سید رضی و برادر بزرگش سید مرتضی علم الهدی در بغداد گذشت. سید رضی در دوران دولت آل بویه که تمایلات شیعی داشت سپری شد. او همچون پدر، در سال ۳۸۰ هجری از طرف این دولت نقیب و پیشوای طالبیین شد. وی فردی باهوش، حافظ قرآن و عاشق شعر و ادب بود. در ده سالگی شعر می‌گفت و از هفده سالگی تدریس می‌کرد. «صاحب بن عباد» وزیر ادیب، ادب دوست و دانشمند آل بویه اشعار او را استنساخ می‌کرد. او بهترین شاعر قریش بود و اشعار او در ردیف بهترین اشعار معروف عرب به حساب می‌آمد، به طوری که در ۲۳ سالگی شعری در وصف ابو طاهر ناصر الدوله سرود که به دلیل زیبایی آن استادش «ابن جِنّی» رساله‌‌های نفیسی در شرح  ادبی آن اشعار نوشت. او در مرثیه «ابو اسحاق صابی»، دوست ادیب خود، قصیده ای سرود که بر او خرده گرفتند که چرا مدح کافران گفته است.

به دلیل تخصص و علایق ادبی- سیاسی، گزینش سید رضی از سخنان امام علی(ع) بیشتر جنبه ادبی، بلاغی و سیاسی داشت؛ به همین جهت نیز نام این کتاب را «نهج البلاغه» یعنی متد شیوایی سخن، نهاد.

در هر صورت نهج البلاغه همه سخنان و نامه های مولا علی(ع) نیست و حتی اگر در آن نامه یا سخنرانی خاصی آورده شده است، آن را هم به طور کامل ذکر نکرده است.

شخصی به نام «سید صادق موسوی» اخیراً در سال ۱۴۱۳ هجری در بیروت کار سید رضی را به عنوان «تمام نهج البلاغه» کامل کرده است؛ به این معنا که خطبه ها و نامه ها و حکمت ها را از مصادر اولیه اش به طورکامل در یک جا جمع آوری کرده است.

سید رضی، منتخب روایات خود از مولا علی(ع) را، شش سال قبل از مرگ خود در ماه رجب سال ۴۰۰ هجری در سه بخشِ خطبه ها ۲۴۱ عدد، نامه ها ۷۹ عدد، حکمت و کلمات قصار ۴۸۰ عدد به اتمام رسانید.

– از نهج البلاغه ترجمه ‌های بسیاری شده است. معروف ترین این ترجمه های عبارتند از: ترجمه فیض الاسلام، حسین انصاری، اسد الله مبشری، جعفر امامی و محمد رضا آشتیانی زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، جعفر شهیدی، عبد المحمد آیتی، محمد دشتی و عبد المجید معادیخواه.

از نهج البلاغه شرح‌های بسیاری نیز شده است. معروف ترین این شرح ها عبارتند از: شرح ابن ابی الحدید معتزلی (۶۵۶ ق)، شرح ابن میثم بحرانی (۶۷۹ ق)، «منهاج البراعه» شرح میرزا حبیب الله خویی(۱۳۲۵ ق)، «الدره النجفیه» شرح میرزا ابراهیم دنبلی خویی(۱۳۲۴ ق) و در دوران معاصر محمد عبده و «فی ضلال» محمد جواد مغنیه و شرح محمد تقی جعفری.

از این نامه هم شرح هایی انجام گرفته است که مهم ترین آن « حکمت و معیشت» از آقای سروش و شرح آقای مکارم است.

– سند این وصیت نامه در کتاب «رسائل الائمه(ع)» کلینی، محمد بن یعقوب صاحب «اصول کافی» است. در «تحف العقول» هم مرحوم بحرانی بدون ذکر سند، این روایت را نقل کرده است. به گفته مرحوم مجلسی، سید بن طاووس نیز این نامه را به شخصی به نام حسن بن عبد الله العسکری مصنف کتاب «الزواجر و المواعظ» نسبت داده و از او نقل کرده است؛[۱] که به گفته مرحوم مجلسی متن آن با متن کلینی اختلافاتی دارد.

کتاب «رسائل کلینی» در حال حاضر موجود نیست. آقا بزرگ تهرانی در «الذریعه» نقل می‌کند؛ که احتمالاً ناقلان این نامه، کتاب رسائل را دیده اند و از آن نقل کرده اند.[۲]

این نامه را کلینی از شخصی به نام جعفر بن عنبسه، عن عباد بن زیاد اسدی، عن عمرو بن ابی المقداد، عن ابی جعفر(ع) یعنی امام باقر(ع) نقل کرده است. شخص اول و آخر از راویان اشخاص شناخته شده و مورد اعتماد ولی سه نفر وسط مجهول هستند. بنابراین سندِ این نامه، مرسل و ضعیف است.

با وجود ضعف سند این نامه از نظر محتوا مشتمل بر نکات بسیار مهم تربیتی و اجتماعی است و با سبک سخنان امیر المومنین(ع) در جاهای دیگر همخوانی دارد. به همین دلیل متن این نامه تا زمانی که با قرآن و سنت قطعی منافات نداشته باشد، قابل پذیرش است با وجودی که فقها به مفردات آن فتوا نمی‌دهند.

– این نامه یکی از نامه های اعتقادی و اخلاقی نهج البلاغه است. به طوری که آقای خویی در شرح خود از نهج البلاغه آن را انجیل امت مسلمان نامیده است. توصیه های اخلاقی حضرت عیسی (ع) همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. در لابلای روایات از زبان اهل بیت سخنان عیسی را نقل می‌کرده اند. مرحوم بحرانی نیز در کتاب «تحف العقول» بعد از ذکر روایات ائمه بخشی را به توصیه های اخلاقی حضرت عیسی اختصاص داده است.

در هر صورت موضوع این وصیت‌نامه، رفتار اخلاقی کاربردی است. خلاصه مباحث مطرح شده در این وصیتنامه را می‌توان در پنج محور کلی خلاصه کرد:

۱- توجه به خداوند و رعایت تقوای الهی و التزام به اوامر و تمسک به ریسمان الهی است

۲- توجه به آخرت و پاکسازی خود از رذایل اخلاقی و زینت خود به فضیلت های انسانی و زنده ساخت خویش با موعظه و زهد و یاد مرگ

۳- توجه به سرنوشت محتوم بشر و تدبر در سرنوشت خویش و توصیه به انجام عمل برای آخرت

۴- دعا، دلایل استجابت یا عدم استجابت دعا و چگونگی طلب رزق و روزی.

۵- چگونگی انتخاب دوست و رفتار درست اجتماعی.