حکومت اخلاق
مقدمه
مهمترین هدف رسالت انبیاء از جمله پیامبر اسلام، گسترش توحید، اخلاق شریعت است. این اهداف در طول یکدیگر و در عین حال متداخل با هم هستند. هدف سوم راه وصول تحقق دو هدف دیگر و هدف دوم برای وصول به هدف اول در نظر گرفته شده است. سیر دعوت پیامبر اکرم نیز به همین صورت انجام می گرفته است. بیشترین موضوع تبلیغ رسول خدا در مکه توحید و اخلاق بود و در مدینه در راستای آن دو هدف به گسترش شریعت نیز پرداخت. موضوع بحث ما مربوط به هدف دوم یعنی هدف اخلاقی پیامبر اسلام است که هیچگاه ، از جمله در عملکرد سیاسی ایشان تعطیل نشد.
رسول گرامی اسلام(ص) در قرآن کریم به عنوان شخصی دارای خُلق و خوی عظیم معرفی شده است. خود پیامبر(ص) نیز هدف بعثت خویش را تکمیل مکارم اخلاق اعلام کرده است.[۱] پرسشی که در اینجا مطرح می شود این است که اولاً منظور از اخلاق چیست و ثانیاً این هدف تنها در حیطه رفتار فردی مطرح است یا در عرصه اجتماع و سیاست نیز قابل طرح بوده است.
در پاسخ به پرسش اول تعریفی که از اخلاق مبنای مطالعه ما قرار می گیرد این است که: «اخلاق به کلیه رفتارهای آگاهانه و آزادانه ای گفته می شود که برای کلیه انسانها قابل تحسین یا تقبیح باشد.»
اما در پاسخ به پرسش دوم باید گفت: با توجه به اینکه هدف اخلاقی رسول خدا به صورت مطلق مطرح شده است و کسی آن را منحصر به رفتار فردی نداسته است بنابراین فعالیتهای سیاسی و اجتماعی رسول اکرم(ص) را نیز باید مشمول همین هدف دانست. مسلماً با پذیرش این پیش فرض، حکومت شکل گرفته توسط ایشان نیز باید چه در عرصه هدف و چه در عرصه روش در راستای همین خلق و خو و رسالت اخلاقی انجام گرفته باشد. تبیین میزان تحقق این هدف، دو راهکار دارد، یکی راهکار کلامی و دیگری راهکار علمی و تحقیقی. شیوه اول شیوه همدلانه است و شیوه دوم شیوه فارغ دلانه. تفاوت این دو روش در این است که در روش کلامی دو مطلب یاد شده یعنی اخلاقی بودن شخص پیامبر(ص) و تحقق هدف اخلاقی رسالت در عرصه سیاست را یک پیش فرض مسلم و انکار ناپذیر تلقی می کنند و برای توجیه آن به حوادث تاریخی صرفاً به منظور اثبات اصل مسئله یعنی اخلاقی بودن حکومت رسول خدا نگاه می شود. متکلم در این روش اگر به حادثه ای خلاف اخلاق برخورد به توجیه آن می پردازد. در روش علمی، دو اصل اخلاقی بودن شخص پیامبر(ص) و اخلاقی بودن حکومت او تنها به عنوان ادعا یا فرضیه نگاه می شود و مراجعه به تاریخ برای آزمون این فرضیه و میزان موفقیت این هدف در عمل است. در این روش، در صورت مشاهده رفتار ضد اخلاقی، ادعا یا فرضیه ابطال می شود. برای انسان مسلمان، مطالعه فارق دلانه آموزه های دینی دشوار و کمی ترسناک به نظر می رسد. چون بیم آن می رود که نتایج مطالعه، فرضیه را ثابت نکند یا عکس فرض ثابت شود. اما اسلام با اطمینانی که به خود دارد، همواره انسانها را به تفکر و تدبر و تعقل دعوت می کند و به نتایج آن نیز پایبند است. هدف انبیاء از جمله موضوعاتی است که باید به روش محققانه مورد مطالعه قرار گیرد. بنابر آنچه عقل و خود دین توصیه می کند ما این هدف نبوت را محققانه مورد مطالعه قرار می دهیم.
موضوعاتی که در راستای اخلاق حکومتی به آن پرداخته خواهد شد عبارت اند از: نحوه شکل گیری امت اسلامی، نحوه کسب قدرت، شکل و ساختار قدرت، حد قدرت، حد مسئولیت، حقوق اساسی شهروندان، نظارت مردمی، نحوه قانون گذاری، نحوه اجرای قانون و نحوه قضاوت.
امت اخلاقی
دعوت رسول اكرم ، با قولوا لا اله الا الله تفلحوا، آغاز شد. این معنا در عین اینکه گویای ترک بت پرستی و پرستش خدای یگانه است. بیان پرستش خدایی است که در عین حال خود یک شخصیت اخلاقی است، بخشنده، بخشایشگر، رئوف، غفور، مهربان، کریم، عادل، رب و پرورنده، رزاق، لطیف، ذوالجلال و الاکرام و…است در عین حال نسبت به رفتارهای غیر اخلاقی نیز حساس است. از دروغ و خطا بدش می آید.[۲] از راندن یتیم، خوراک ندادن به بینوایان، خودداری از تامین نیاز نیازمندان بیزار است.[۳] بدگویی و عیب جویی و تکاثر اموال مردم را نهی می کند.[۴] برده داری[۵] کم فروشی، اجحاف، تمسخر و مسخره کردن را تقبیح می کند.[۶] کفر و جنایت و غرور و تکبر را دشمن می دارد.[۷] انسانها را در مقابل همه دارئیشان مسئول و پاسخگو می خواهد.[۸]سوره‌هاي مكي، همه تاكيد بر اين حقيقت دارد كه آنچه بايد دغدغه اصلي امت واحده باشد، دغدغه اعتقادات و ارزشهاي اخلاقي است.[۹] وحدت امت، يك نوع وحدت ماوراء منافع شخصی و گروهی و قبیله ای است. در اين حالت اعضاء امت به هر ابزاري براي رسيدن به هدف تن در نمي‌دهند. در فرهنگ قرآنی منظور از جاهليت که اسلام در صدد ریشه کن ساختن آن است، همان زندگي غير عقلاني و غیرً اخلاقی است.[۱۰] آنچه منفور اسلام است نه فرهنگ غیر عقلانی و غیر اخلاقی يك دوره زماني خاص، (در شبه جزيره عربستان) بلکه اسلام جاودان هدفش نیز جاودان است. در جامعه جاهلي، هواي نفس بر عقلانيت و ضد اخلاق به جای اخلاق می نشیند. حميت جاهليت، حكم جاهليت و تبرج جاهليت نمادهای مختلف یک جامعه غیر اخلاقی است که رسالت پیامبر اکرم (ص) مبارزه با آن بود.
کسب اخلاقی قدرت
پیامبر اسلام در نحوه کسب قدرت نیز مطابق اخلاق انسانی عمل می کرد و هرگز از زور و فریب که شیوه رایج بسیاری از کسانی است که در صدد کسب قدرت هستند استفاده نکرد. گفتگوی صادقانه، عاطفی و استدلال برای ، شیوه رایج ایشان بود. «محمد بن عبد الله»، به دنبال ده سال دعوتِ سخت و مرارت بار در مکه، در حالی که دو ماه بیشتر نبود که از رنج دشوار شعب ابوطالب خلاص شده بود، ابوطالب و خدیجه دو حامی سیاسی و عاطفی خود را از دست داده بود. مشرکین از این خلاء حمایتی استفاده کردند و بر فشارها و آزارها افزودند . بارها قصد کشتنش را کردند. کسی نبود که او را در این ساختار قبیله ای قدرت حمایت کند. او می گفت: من نمی خواهم کسی از شما را مجبور به کاری کنم تنها خواهش من این است که مرا از کشته شدن نگهدارید تا پیام پروردگار خود را برسانم.[۱۱] کار به جایی کشید که عملاَ رسول خدا را از مکه اخراج کردند.[۱۲] او در اواخر سال دهم، برای کسب حمایت از اعراب طائف راهی این دیار شد. ده روز بعد ناامید از حمایت آنها بار دیگر به سمت مکه باز گشت. بیرون شهر به هر کس که احتمال می داد پیغام فرستاد تا در امان او وارد مکه شود کسی قبول نمی کرد. بالاخره یکی از مشرکین قدرتمند به نام «مُطعِم بن عَدِیّ» قبول کرد که رسول خدا در پناه او وارد مکه شود. رسول خدا در مکه همچنان به دعوت مردم و قبائل مشغول بود. سال یازدهم در حین دعوت قبایل اعراب در موسم حج، اتفاقاً با شش نفر از قبیله خزرج ملاقات کرد. مثل همیشه با «ادب» پیش آمد و گفت: آیا نمی نشینید تا با شما صحبت کنم. گفتند: آری. آنان در کنار پیامبر(ص) نشستند. او اهداف اسلام را برای آنان تشریح کرد. بخشهایی از قرآن را برای آنان خواند و از آنان خواست تا مسلمان شوند و او را در رسیدن به اهدافش حمایت کنند. آنان به یاد سخنان یهودیان مدینه افتادند که بشارت به ظهور پیامبری می دادند که به زودی می آید و یهود به کمک او، اعراب را نابود می سازند. پیش خود گفتند بهتر است قبل از آنان به او ایمان بیاوریم شاید از طریق او جنگ و خونریزی به پایان برسد و در تحت رهبری او به اتحاد و یگانگی برسیم. «عسی ان یجمعهم الله بک» [۱۳] آنان مسلمان شدند داوطلب شدند که موضوع دعوت پیامبر(ص) را برای یاران خود بگویند و آنان را نیز به اسلام دعوت کنند. آنها به پیامبر(ص) می گفتند: هیچ جمعی به بدبختی و گرفتاری امروز ما نیست ولی اگر مردم مدینه تو را بپذیرند هیچ کس در بین آنان عزیزتر از تو نخواهد بود.[۱۴] پیامبر(ص) از آنان خواست که همراه آنان به مدینه برود. آنان گفتند: از جنگ «بُعاٍث» چیزی نگذشته است و آمدن شما به یثرب بی نتیجه است. بگذار ما برگردیم و میان ما صلح و سازش مستقر شود، آنگاه سال آینده در موسم حج پیش تو خواهیم آمد. [۱۵] سال بعد ۱۲ نفر آمدند، در این سال آنان با پیامبر(ص) روی تعدادی اصول بیعت کردند. مضمون بیعت این سال سیاسی یا نظامی نبود بلکه مضمونی کاملاً اخلاقی بود. آیه دوازده سوره ممتحنه معروف به «بیعت النساء» که هدف اخلاق اجتماعی پیامبر(ص) را به عنوان اساس زندگی جمعی در آینده ترسیم می نمود، مضمون این بیعت بود. خداوند در این آیه خطاب به پیامبر(ص) می فرماید: ای پیامبر با افرادی که می آیند تا با تو بیعت کنند، بر این اساس بیعت کن که «چیزی را با خدا شریک نسازند، دزدی نکنند، زنا نکنند، فرزندان خود را نکشند، بچه های حرامزاده را به بهتان به شوهران خود نبندند، در کار نیک از تو نافرمانی نکنند.» آنان به مدینه باز گشتند و به دعوت مردم در راستای همین اهداف اخلاقی پرداختند.
شکل و ساختار اخلاقی قدرت
ساختار قدرتی که پیامبر اسلام به وجود آورد مبتنی بر مشارکت عمومی بود. بین رهبری و مردم جدایی احساس نمی شد. رسول خدا مردم را به مشارکت جدی در رفع مشکلات و شکل دهی نظام زندگی بنا بر استعدادها و ظرفیت افراد دخالت می داد و هیچ گاه چیزی را برکسی تحمیل نمی کرد.
در ذی الحجه سال سیزدهم جمعی از مردم مدینه در موسم حج به مکه آمدند. ۷۵ نفر در عقبه با پیامبر(ص) ملاقات کردند. آنان رسول خدا را نمی شناختند ولی با عباس عموی پیامبر(ص) که برای تجارت به مدینه رفت و آمد داشت آشنا بودند. عباس شروع به سخن گفتن کرد: چنین نیست که رسول خدا در مکه حامی نداشته باشد. نیک دقت کنید. با یکدیگر مشورت کنید و هماهنگ با هم تصمیمی قاطع بگیرید. چنانکه می بینید نمی توانید بر وی وفادار بمانید و در مقابل دشمنی تمامی عرب از او دفاع کنید، از هم اکنون او را رها سازید. آنان که مشتاقانه و با طیب خاطر دعوت پیامبر(ص) را پذیرفته بودند، از وی خواستند تا کار خود را در مدینه ادامه دهد و متعهد شدند که تا پای جان و به صورت داوطلبانه از راه او حمایت کنند. بر همین اساس رسول خدا از مردم مدینه خواست تا برای ابلاغ رسالت الهی در مقابل دشمنان از او دفاع کنند. آنگاه فرمود: با شما بیعت می کنم تا همانگونه که از زنان و فرزندان خود دفاع می کنید، از من هم دفاع کنید. آنان گفتند: همان طور که از ناموس و فرزندان خود دفاع می کنیم از تو نیز دفاع خواهیم کرد. ما جنگیدن را پشت به پشت از پدران خود به ارث برده ایم. شخصی از بین آنان گفت: آیا پس از اینکه ما رشته های خود را با یهود پاره کردیم و با دشمنان تو جنگیدیم و تو پیروز شدی، ما را تنها می گذاری و به سوی قوم خود باز می گردی؟ حضرت تبسمی کرد و فرمود: خون من خون شما و حرمت من حرمت شما است. من از شما و شما از من هستید. با هر که با شما بجنگد می جنگم و با آنکه با شما در حال صلح باشد در صلح و سازش هستم.[۱۶] در این هنگام آنان فریاد شادی سردادند که بیعت تو را پذیراییم و آماده ایم که در این راه اموال و اشراف و بزرگان خود را از دست بدهیم. به دنبال بیعت عقبه پیامبر اکرم به انصار گفت از بین خود دوازده نفر به تعداد نُقبای بنی اسراییل را انتخاب کنید تا آنان واسطه بین شما و من باشند. آنان نه نقیب یا نماینده از خزرج و سه نقیب از اوس را به عنوان نماینده خود به پیامبر(ص) معرفی کردند و پیامبر(ص) نیز آنان را پذیرفت.[۱۷]
اتحاد اخلاقی امت
مبنای همبستگی هر جامعه ای ممکن است جنس، سن، نژاد و قبیله، آب و خاک و عقاید مشترک باشد. مبنای همبستگی اجتماعی در اسلام اعتقاد و اخلاق است. اولین اقدام رسول خدا در مدینه نابودی بتها بود. همه موظف‌شدند هر بتي را كه در هر جا وجود داشت نابود سازند، تا رنگي از مظاهر بت‌پرستي باقي نماند و همه تحت لوای خدایی واحد به یگانگی برسند. دومين اقدام رسول خدا ساختن مسجد بود. محلي كه مسلمانان بتوانند درآن روزانه پنج بار تجمع كنند و به عبادت خدای یگانه بپردازند و خود را از مظاهر شرك و بت پرستی پاك کنند؛ محل استقرار پیشوای دینشان باشد ودر آن اجتماع کنند. درآنجا مسلمانان در مورد مسائل مهم با يكديگر مشورت می کردند و تصميم می گرفتند. اينجا مسجد محل قضاوت پيامبر(ص) در مورد اختلافات مسلمانان نيز بود.
رسول خدا به این منظور زميني را شخصاً، خريداري كرد.[۱۸] همدلی و صمیمیت ایجاد شده در پناه اسلام، را در کار مشترک همه امت اسلامی در کنار هم برای ساختن مسجد، اعم از شخص پیامبر(ص) و اشراف قریش و بردگان آزاد شده مسلمان و انصار مدینه به خوبی می توان دید. اینجا کلام خداوند در الفت مومنین قابل درک است که فرمود «ای پیامبر، اگر همه ثروت عالم را نیز هزینه می کردی نمی توانستی این الفت را به وجود آوری».[۱۹] این صمیمیت چنان گسترش یافت که مهاجر و انصار را در آغوش یکدیگر قرار داد و برادر ساخت. تبار و موقعیت اجتماعی جاهلی و تعصبات قبیله ای گویی به یکباره از میان رفته بود و آتشهایی که بین آنان فاصله انداخته بود به سردی گرایید.[۲۰] به قول ابن خلدون، در بين مردم گرسنه صحرا، شيفتگی دنيا، چشم و هم چشمي، رقابت، اختلاف و كشمكش، امر طبيعي بود. ولی همین مردم اگر بر حقيقتي كه خود برگزيده‌اند متحد شوند، هیچکس جلودارشان نیست. در این صورت چشم و هم چشمي و كشمكش از ميان خواهد رفت و نزاع و اختلاف ريشه كن خواهد شد. همكاري و تعاون جاي رقابت را خواهد گرفت. تنها وسيله ممكني كه اين اقوام متفرق و داراي تعصبهاي قومي و نژادي را مي‌توانست به وحدت برساند و همچشمي و حسد را در ميان خداوندان عصبيت زايل كند و چهره را تنها به سوي تو حید و اخلاقیات متوجه سازد، دين بود. به قول ابن‌خلدون قومي كه بر دين متحدند، هر گاه در كار خويش بينايي حاصل‌كنند، هيچ نيرويي در مقابل آنان ياراي مقاومت نخواهد داشت. چون وجه آنان يكي است و مطلوب در نزد همه آنان وسيع و بلند است. چنان بدان‌دل بسته‌اند كه حاضرند در راه آن جان خود را نثار كنند.[۲۱] پيمان برادري مي‌توانست همبستگي اجتماعي نويني را بر مبناي ايمان وتوحيد جانشين همبستگي قومي سازد .
حقوق و حدود مسئولیتهای اخلاقی
اقدام بعدی رسول خدا در مدینه تدوين منشور یا قانونی اساسي فراگيري بود كه در چهارچوب آن تکلیف همه معلوم می شد. این موضوع از نظر اخلاق سیاسی بسیار حائز اهمیت است. این عهدنامه حد قدرت و مسئولیت همه اقشار جامعه را مشخص می کرد. نقش رسول خدا در ساختار اجتماعی ایجاد شده معلوم بود، گروههای اجتماعی اعم از مسلمان و غیر مسلمان از چگونگی مسئولیتهای خود، در داخل و خارج امت اسلامي آگاه می شدند. چشم‌انداز آينده در مورد حوادث مختلف نیز با وجود این نظام قانونمند شفاف می شد. برخي از اصول مهم اين منشور به قرار زير است:
۱ـ مسلمانان، امت واحد مستقلي هستند.
۲ـ حق همسايه مسلمانان، با خود آنها برابر است.
۳ـ هر يك از مؤمنان ولي يكديگر هستند و نسبت به هم مسئوليت متقابل دارند.
۴ـ مؤمنان افراد عيالوار و فقير را به حال خود رها نخواهند كرد و نسبت به آنان احساس مسئولیت می کنند.
۵- هیچ یک از مسلمانان نباید به کسی ضرر و زياني برسانند.
۶- با كسي كه به اين پيمان وفادار باشد به نيكويي رفتار خواهد شد.
۷ـ افرادي كه اين پيمان را مي‌پذيرند از ستمكار و قاتل حمايت نمي‌كنند.
۸- پرهيزكاران با يكديگر بر عليه هر ستمكار، مجرم گنهکار يا مسلمان مفسد متحد خواهند بود.
۹- هر كه مؤمن بي‌گناهي را بكشد، قصاص مي‌شود، مگر اينكه صاحبان خون رضايت بدهند.
۱۰- قضاوت و داوري بين مسلمانان با خدا و رسول خداست.
۱۱ـ شهر يثرب براي امضا كنندگان اين پيمان حرمی امن است.
۱۲ـ با كساني كه به يثرب حمله مي‌كنند بايد جنگيد مگر اينكه پيشنهاد صلح بدهند.
۱۳ـ جنگ و صلح مؤمنان يكي است. مؤمنان نبايد بدون مشورت با يکدیگر، ناعادلانه پيمان صلح ببندند.
۱۴- پذيرش صلح در اختيار مردم است، مگر آنكه دشمنان با دين خدا پيكار كنند.
۱۵- مهاجرين به رسم قريش، هر طايفه به رسم خود، فديه اسيران و خونبها را ميان خود به عدالت تقسيم كنند.
۱۶- ضعیف ترین افراد جامعه اسلامی، اگر به كسي پناه داد، همه بايد بپذيرند.
۱۷ـ به قريش و كساني كه قريش را ياري دهند پناه داده نخواهد شد. مشركان منطقه نيز نبايد اموال يا اشخاصي از قريش را در پناه خود گيرند و مانع دستيابي مؤمنان به آنها شوند.
۱۸- يهود، پيرو دين خود و مسلمانان، پيرو دين خود خواهند بود.
۱۹- مسلمانان و يهود، هر دو، عليه دشمن مشترك خواهند جنگید. هزينه جنگ با دشمن مشترك به عهده طرفين است. به يهود تا هنگامي كه همراه مسلمانان با دشمن مي‌جنگند، کمک مالی خواهد شد.
۲۰- يهود هم پیمان مومنان، از حمايت عادلانه هم پیمانان خود برخوردار خواهند بود. آنان با مسلمانان متحد هستند و در صورتي كه پيمان شكستند جز خود و خانواده خود را نابود نکرده اند.[۲۲]
چنانچه ملاحظه شد، در اين نظامنامه، مبناي نظام سياسي پیامبر(ص)، که همان اخلاق انسانی است به خوبی رعایت شده است. مبنا نه قبيله و جنس و نژاد و نه طبقه خاص اجتماعي بلكه همه مؤمنين صاحب حق برابری هستند. آنان خلافت الهي را بر محور عبوديت خالص‌خداوند، اخوت ، برادری ، مسئوليت متقابل و احسان به يكديگر بر عهده دارند. در این نظام مجري تكاليف شرعي، سياسي و اجتماعي خود امت است. [۲۳] در این نظام هر جا كه نص صريح دیني و حکم خدا تصریح نشده باشد، مردم خود در سرنوشت اجتماعي و سياسي خويش تصمیم می گیرند. در این حالت حكومت با مديريت پيامبر(ص) و بر اساس راي، نظر و عقل و اراده همگاني اداره می شود.[۲۴]
مردم بر اساس عهد و ميثاقي كه با خدا و رسول خدا (ص) بسته‌اند ، تحت‌سرپرستي پيامبر به اجراي شريعت همت مي‌گمارند. آنان همواره يكديگررا در جهت ارتقاء سطح رفاه اجتماعي، اخلاق عمومي و تحكيم ارتباط با خدا در امور فردي و اجتماعي ياري مي‌كنند.[۲۵] مبناي ارتباطات خارجي صلح و روابط مسالمت‌آميز است اما با كسي كه از سر ستيز و دشمني وارد شود به شدت و قاطعيت برخورد خواهد شد. حقوق اقلیتها محترم است و تا زمانی که رسماً با مسلمانان سر جنگ نداشته باشند کسی متعرض آنان نخواهد بود.
مدیریت اخلاقی اقتصاد
بر خلاف بسیاری از رهبران سیاسی و اجتماعی که حاضر نیستند به جز خود و نزدیکان خود به مشکلی از مشکلات اقتصادی مردم بیندیشند، پیامبر رحمت، نمی توانست رنج گرسنگی مسلمانان در مکه و مدینه را تحمل کند. او از ابتدای حضور در شهر مدینه همه ، هم و غم خود را صرف بر طرف کردن فقر حاکم بر جامعه نو بنیاد اسلامی کرد. مشکلات شهر مدینه از نظر معیشتی حاد بود و در این میان، مهاجرین از فقر بیشتری رنج می بردند. اموالی که آنان داشتند توسط مشرکین مکه تصاحب شده بود. آنان مسلمانان را مجبور کرده بودند که شهر و دیار خود را ترک کنند. مشکل دیگر بیکاری بود. شهر مدینه شهری کشاورزی بود و مهاجرین به دلیل عدم آشنایی با حرفه کشاورزی امکان کسب در آمد از این طریق را نداشتند و اگر هم توان آن را داشتند زمینی برای این کار در اختیارشان نبود. در آمد انصار نیز در حدی نبود که حتی بتوانند شکم خود و خانواده خود را سیر کنند. مشکل دیگر مشکل مسکن بود. مهاجرین مسکنی برای سکونت نداشتند. آنان مجبور بودند خود و خانواده خویش را با شرمندگی در گوشه ای از خانه های انصار جا دهند. رسول خدا براي خود و برخي از اصحاب در كنار مسجد اتاقكهايي ساخت و ايواني كه افراد مجرد و بي‌خانمان بتوانند در آن سكنا گزینند. آنان بیشتر از طریق صدقات زندگی خود را می گذراندند. اين افراد بعداً به «اصحاب صفه» معروف شدند.[۲۶]
فقر و تنگدستی مخصوص اصحاب نبود. شخص رسول خدا نیز به عنوان رهبر مسلمانان همچون فقیر ترین افراد جامعه زندگی می کرد. او چه در زمانی که توانایی مالی نداشت و چه در زمانی که داشت همچنان ساده می زیست، تا هم در احساس گرسنگی مسلمانان شریک شود و هم از نظر روحی مانع فشار اوحی بر مسلمانان شود. بر خلاف عموم رهبران اجتماعی که دست گیرنده آنها قوی است و دست دهنده ندارند و اگر دارند تنها به اطرافیان خود عطایایی می دهند، رسول خدا هر چه داشت به نیازمندان می داد، تا از طریق آن بتواند مشکلی از مشکلات مسلمانان را برطرف کند. روزی فاطمه تکه نانی برای پیامبر(ص) آورد. حضرت آن را در دهان گذاشتند و فرمودند: دخترم بعد از سه روز، این اولین غذایی است که در دهان پدرت قرار می گیرد.[۲۷] گفته اند سه ماه گذشت و از خانه پیامبر(ص) دودی برای طبخ نان و غذا برنخواست. کسی پرسید اهل خانه پیامبر(ص) چه می خوردند؟ گفتند: خرما و آب. گاهی همسایه های انصار مقداری شیر نیز برای آن حضرت می آوردند.[۲۸] ابن عباس می گوید: چه شبها که خانواده پیامبر(ص) سر بی شام بر زمین می نهادند.[۲۹] عایشه نقل می کند که شبی در تاریکی نشسته بودیم کسی آمد و گفت مگر روغن چراغ ندارید؟ گفتم در صورتی که روغن برای سوزاندن داشتیم آن را می خوردیم. خود او می گوید: گاهی چهل روز می شد که ما برای روشن کردن خانه روغنی نداشتیم.[۳۰] این موضوع تنها در اوایل هجرت نبود بلکه تا آخرین روزهای زندگی پیامبر(ص) ادامه داشت. از عایشه، نقل شده: در شکم پیامبر(ص) هیچگاه دو نوع غذا نرفت و او هیچگاه سیر غذا نخورد.[۳۱] هنگامی که پیامبر(ص) بر«نَطاه» پیروزی شد .«کنانه» پوست شتری را که محتوی زر و زیور هایشان بود ، داخل خرابه ای پنهان کرد. هنگامی که این گنج پیدا شد ، چون پوست شتر را آوردند داخل آن مقدار زیادی دستبند ، خلخال ، بازو بند و گردنبند طلا و چند رشته زمرد و گوهر و انگشتری از سنگهای یمنی طلا کاری شده بود . گردنبندی از مروارید بود که پیامبر(ص) به عایشه یا یکی از دختران خود بخشید. او هم آن گردنبند را فروخت و میان مستمندان و بیوه زنان تقسیم کرد . چون شب فرارسید، پیامبر(ص) نزد عایشه یا نزد دختر خود رفته و گفت گردنبند را پس بده که نه مرا و نه تو را بر آن حقی است. آن بانو به حضرت گفت که چه کرده و حضرت خدا را ثنا کرد و برگشت.[۳۲]
گزارش امیر المومنین علی(ع) در نحوه معیشت رسول خدا در نهج البلاغه بسیار گویاست. حضرت می فرماید: پيامبر(ص) بيش از حداقل نياز از متاع دنيا استفاده نكرد و به آن تمايلى نشان نداد. پهلويش از همه لاغرتر و شكمش از همه گرسنهتر بود. دنيا به وى عرضه شد (تا آنچه مىخواهد انتخاب كند) اما او از پذيرفتن آن امتناع ورزيد. او از آنچه مورد غضب خداوند بود، آگاهى داشت لذا خود نيز آن را منفور مي شمرد. آنچه خداوند آن را حقير شمرده بود او نيز حقير مي دانست و كوچكها را كوچك و كم اهميت تلقی می کرد . پيامبر(ص)روى زمين (بدون فرش) مىنشست و غذا مي خورد، و با تواضع همچون بردگان جلوس مي كرد. با دست خويش كفش و لباسش را وصله ميكرد، بر مركب برهنه سوار مي شد و حتى كسى را پشت سر خويش سوار مي نمود. روزی پردهاى را بر سر در اطاقش ديد كه در آن تصاويرى بود، همسرش را صدا زد و گفت: آن را از نظرم پنهان كن! كه هر گاه چشمم به آن مىافتد به ياد دنيا و زرق و برقش مي افتم. او با تمام قلب خويش از زرق و برق دنيا اعراض داشت، و ياد آن را از وجودش دور مي کرد.رسول خدا همواره مقید بود كه زينتها و زيورهاى دنيا از چشمش پنهان گردد، تا از آن لباس زيبائى تهيه نكند و آن را قرارگاه هميشگى خود نداند و اميد اقامت دائم در آن را نداشته باشد. به همین جهت آن را از روحش بيرون می راند، از قلبش دور می ساخت و از چشمش پنهان می کرد.
در زندگى رسول خدا(ص)امورى است كه تو را به عيوب دنيا واقف ميسازد، چه اينكه او و نزديكانش در آن گرسنه بودند، و با اينكه منزلت و مقام عظيمى در پيشگاه خداوند داشتند خداوند زينتهاى دنيا را از او دريغ داشت، بنابراين هر كس با عقل خويش بايد بنگرد كه آيا خداوند با اين كار پيامبرش را گرامى داشته يا به او اهانت نمود؟ اگر كسى بگويد او را تحقير كرده كه -به خدا سوگند- اين دروغ محض است، و اگر گويد او را گرامى داشته، بايد بداند خداوند ديگران را (كه زينتهاى دنيا به آنها داده) گرامى نداشته است؛ چه اينكه دنيا را براى آنها گسترده و از مقرب ترين افراد به خود دريغ داشته است، بنابراين (كسى كه بخواهدخوشبختى واقعى پيدا كند) بايد به اين فرستاده خداوند اقتدا و تأسى نمايد، گام در جاى گامهايش بگذارد، و از هر درى که او داخل شده است وارد شود. اگر چنين نكند از هلاكت ايمن نگردد، زيرا خداوند «محمد»(ص) را نشانه قيامت، بشارت دهنده بهشت و انذار كننده از عقوبتها و كيفرها قرار داده است، او با شكم گرسنه از اين جهان رفت و با سلامت روح و ايمان به سراى ديگر وارد شد. وى تا آندم كه به راه خود رفت و دعوت حق را اجابت نمود سنگى روى سنگ نگذاشت. چه منت بزرگى خدا بر ما گذاشته كه چنين پيشوا و رهبرى به ما عنايتكرده تا راه او را بپوئيم.[۳۳]
درآمدهای حکومت اسلامی:
راههای کسب در آمد در بین اعراب قبل از اسلام متفاوت بود ولی یکی از راههای غیر اخلاقی معمول کسب درآمد در بین اعراب جاهلی دزدی و غارت قبایلی بود که از نظر نظامی ضعیف بودند. این کار در اسلام حرام و خلاف اخلاق انسانی تلقی شد. در جریان جنگ «غابه» وقتی مسلمانان به کنار چاه «هَمّ» رسیدند به پیامبر(ص) گفتند: ای رسول خدا آیا این چاه را مصادره نمی کنید؟ حضرت فرمود: خیر ولی یک نفر این چاه را بخرد و آن را صدقه قرار دهد. «طلحه بن عُبیدالله» آن را خرید و وقف کرد.[۳۴]
در هر صورت پیامبر اکرم راهکارهای متعددی را به عنوان راههای جانشین برای رفع مشکلات اقتصادی و فقرزدایی از جامعه مسلمانان در نظر گرفت و از فرصتهایی پیش آمده و حوادثی که اتفاق می افتاد به بهترین نحو برای تامین معیشت مردم بهره برداری می کرد. با این حال اموالی که وجود داشت نیز، باید صرف دفاع از کیان مسلمانان و خرید سلاح می شد. همین موضوع روز به روز بر فقر و مسلمانان می افزود. در این شرایط تنها منبع درآمد ممکن برای مسلمانان غنایم جنگی و برای حکومت خمس و زکات و جزیه بود. برخی از این راهکارها به قرار زیر هستند:
الف) زکات: کار و تلاش شرافتمندانه، مهم ترین راه تشویق شده در اسلام برای تامین معیشت است. روزهای اول ورود مهاجرین به مدینه، راه تامین معیشت، فعالیت اقتصادی معمول از طریق کار بود. اصولاً محل درآمد دولت برای تامین مخارج عمومی جامعه اسلام زکات است. مردم از اضافه درآمد سالانه خود مبلغی را به صورت داوطلبانه و تحت عنوان عبادت با رضایت خاطر به مامورین حکومتی پرداخت می کردند. رسول خدا اخلاق مدارا و انصاف را در اخذ زكات مراعات می کرد. حضرت (ص) به مأمورين زكات دستور فرموده بود كه با مدارا و آرامش با قبايل برخورد كنند و اموال گزيده، ممتاز و زبده آنها را از آنان نگیرند و براي خودشان بگذارند. براي انتخاب احشام به طور اتفاقي و قید قرعه آن را از بين گله ها بيرون بكشند. حضرت حتی مامور مالیاتی را برای مردم می فرستاد که مورد قبول آنان باشد. در مورد «بني المصطلق» پيامبر از آنان پرسيد: چه كسي را دوست داريد به عنوان مأمور زكات برشما برگزينم؟ و آنها «عبادبن بشر» را معرفي كردند، حضرت هم او را اعزام کرد.[۳۵] بر طبق فرمان خداوند در قرآن کریم مصرف عمومی زکات به اموری از قبیل تامین نیاز فقرا و مساکین، حقوق کارمندان جمع آوری کننده زکات، دلجویی از مسلمانان، تامین اعتبار برای آزاد سازی برده ها و قرض دارانی که توان ادای قرض خود را ندارند و در راه ماندگان اختصاص داده شده است.[۳۶]
ب) جزیه: مسلمان برای تامین مخارج عمومی و دفاعی، زکات پرداخت می کردند ولی با گسترش دولت اسلامی برخی از غیر مسلمانان نیز تحت حمایت دولت اسلامی در می آمدند. آنان در مقابل استفاده از امکانات عمومی و حفظ امنیت خود مبلغی را تحت نام «جَزیه» می پرداختند. تعیین حد جزیه با دولت اسلامی است که از هر کس به مقداری که قدرت و توان مالی داشتند، دریافت می شد. [۳۷]
ج) انفاق، صدقات، وام و هدایا: انفاق و صداقات یکی دیگر از راههای تامین مخارج دولت و معیشت نیازمندان بود. وسعت بیکاری، تحریم ها و بسته بودن راههای تجاری در سالهای اولیه هجرت باعث شد غالب مسلمانان درآمد کافی و لازم برای زندگی معمولی را نداشته باشند. در این زمان سعی می شد شکاف های اقتصادی از طریق انفاق و صدقات و هدایا کاهش یابد. قرآن کریم ایمان و تقوا را هم پایه انفاق دانسته و مردم را به آن ترقیب کرده است.[۳۸] توجه به موضوع انفاق و بیان ابعاد آن ،در سوره بقره که از سوره هایی است که در مدینه نازل شده است ایینه تمام نمای اهمیت این عبادت در حیات مسلمانان است. از آیه ۲۶۱ الی ۲۷۴ در مورد انفاق و ۲۷۵ الی ۲۸۱ در مورد وام های ضد اخلاقی و آیه طولانی ۲۸۲ و ۲۸۳ در مورد نحوه پرداخت وام ضابطه مند مردم به خدای سخن گفته شده است. رسول خدا در اولين موعظه خود، مردم را به كمك به يكديگر و جمع‌آوري توشه آخرت از اين راه، ترغيب كرد. او فرمود: هر كه بتواند روي‌خويش را از آتش جهنم نگاه دارد ،اگر چه به نيمه ای از خرما، باشد چنین کند، آن را هم نتوانست با یک سخن نیک چنین کند.[۳۹] حضرت با این کار سعی داشت احساس مسئولیت، مهر و عطوفت نسبت به همنوعان را در بین مسلمانان علی رغم قوم و نژاد پرورش دهد و نهادینه سازد.
گاهی فقرای مهاجر و حتی انصار نزد پیامبر(ص) می آمدند و از وضع نا مساعد اقتصادی خود شکایت می کردند. آنها می گفتند: نه خود زاد و توشه ای داریم و نه کسی به ما کمکی می کند و یا خوراکی می دهد. پیامبر(ص) طبق معمول به مسلمانان توصیه می کرد تا در راه خدا انفاق کنند و از این کار خودداری نکنند که مایه هلاکت آنها خواهد شد. آنان می گفتند: چگونه انفاق کنیم درحالی که خود ما نیز چیزی برای خوردن پیدا نمی کنیم. پیامبر(ص) فرمود: هر چه می توانید به دیگران کمک کنید و لو اینکه این انفاق نیمی از یک دانه خرما باشد و یا دادن نوک پیکانی که با آن کسی در راه خدا جهاد کند و به دشمن حمله نماید.[۴۰]
صدقه تنها شامل کمکهای مالی نبود بلکه هر کمکی در فرهنگ دینی صدقه محسوب شد. مردي از پيامبر(ص) پرسيد: اي رسول خدا، چه صدقهايي از همه برتر است؟ فرمود: هر چه در راه خدا باشد؛ اگر چه سايه خيمهاي يا خدمتی يا تهيه مركبی براي مردي دلير و جنگ آور باشد.[۴۱]
روزی فقیری در خواست کمک نمود. گویا در لحن کلامش اینگونه می خواست بگوید که رسول خدا بیت المال را به خود اختصاص می دهد ؛ پيامبر در جواب تمناي مالی فقيري فرمود: خداوند صدقات را مخصوص هيچ فرشته مقرب و یا پيامبر مرسلي قرار نداده است بلکه آن را ويژه هشت طبقه قرار داده است و منظور رسول اكرم(ص) از این هشت گروه چنین بود: اول فقراي مهاجری، كه از مردم چيزي مطالبه نميكردند. دوم مساكین و مستمنداني که همچون «اصحاب صفه» بی خانمان بودند و در مسجد زندگي مي‌كردند. سوم عاملان و مأموران جمع آوري زكات ، که به ميزان مخارج خود و هزينه سفرشان دريافتی داشتند. چهارم ،آنها که به «مؤلفه قلوبهم» معروفند. آنان افراد یا قبایلی هستند كه پيامبر (ص) براي متمايل كردن دلهايشان به اسلام به آنها صدقه مي‌داد. پنجم مكاتب یا بردگاني كه قرارداد آزادي با صاحبان خود داشتند ولی پولی برای این کار در اختیار نداشتند. ششم وام داران و قرض داران نیازمند .هفتم سربازان و مجاهدان کشور اسلامی بودند و بالاخره هشتم در راه ماندگانی بودند که پول کافی برای ادامه سفر و رسیدن به سرزمین خود نداشتند و به آنان براي تهيه مركب و توشه راه صدقه پرداخت مي‌شد.[۴۲]
حضرت هيچ فقير و نيازمندي را كه تقاضاي مالي ميكرد بي بهره نميگذاشت. پسر بچههاي يتيم كه بزرگ مي‌شدند و به بلوغ شرعي و كارآمدي اقتصادي مي‌رسيدند، دريافتي آنها از صدقات قطع مي‌شد و به كار و تلاش مشغول می شدند و روزگار خود را از این می گذراندند. اگر کسی از خمس مطالبه مي‌كردند، حضرت مي‌فرمود: اینبار به شما ميدهم ولي بدانيد خمس به كسي كه، توانايي انجام كسب و كار داشته باشد، تعلق نميگیرد.[۴۳] گویی رسول خدا تا مالی را که به دست آورده بود، انفاق نمي‌كرد، نمی توانست راحت سر به بالین بگذارد. روزي شش دينار داشت پنج ديندار آن را برای پنج خانواده انصار فرستاد و يك دينار باقي مانده را فرمود كه هر چه زودتر به فقيري برسانند. او مي‌فرمود: نمي‌خواهم چيزي داشته باشم. ابن عباس نقل مي‌كند كه رسول خدا هنگامي كه رحلت فرمود: هيچ درهم و دينار و يا برده و كنيزي از خود بجا نگذاشت. حتی در زمان مرگ، زره او در مقابل سي صاع گندم، نزد يك نفر يهودي به گرو بود.[۴۴]
حضرت در پذیرش انفاق و صدقات جانب انصاف را رعایت می کردند. هنگامي كه حضرت به عيادت «سعدبن ابي وقاص» رفت، او گفت: من مردي ثروتمندم و وارثي به جز يك دختر ندارم. آيا مناسب است كه دو سوم از مال خود را صدقه بدهم؟ پيامبر (ص) فرمود: نه. گفت: نيمي از آن را چطور؟ فرمود: نه. سپس حضرت فرمود: اگر دوست داری صدقه دهي يك سوم آن را صدقه بده حتی آن هم زياد است. زيرا اگر ورثهات ثروتمند و بي نياز باشند بهتر از آن است كه آنها را فقير و تنگدست بگذاري. هر انفاق و بخششي كه در راه خدا انجام دهي اجر خواهی داشت، هر چند لقمهاي باشد كه در دهان زنت بگذاري.[۴۵]
كمك مالي پيامبر به شيوهاي انجام می شد که در عین کمک کردن آبروی فرد نیز محفوظ باشد: «جابر بن عبداللـه» مرد تنگدستي بود. پيامبر از او خواست شترش را به حضرت بفروشد. اما جابر خواست شترش را به حضرت هدیه كند، رسول خدا«ص» فرمود: نه، من آن را از تو ميخرم، ولي حق استفاده از آن همچنان براي تو محفوظ باشد.[۴۶]
هدایا به صورت مساوی بین مسلمانان تقسیم می شد. در بین مسیر حدیبیه وقتی پیامبر(ص) و مسلمانان به «ابواء» فرود آمدند. «ایماءُ بن رَحضَه» چند گوساله پروار و صد گوسفند و دو شتر به وسیله پسر خود «خفاف» نزد پیامبر(ص) فرستاد. پیامبر(ص) هدیه او را پذیرفت و برای آنها دعا و از خداوند برای او تقاضای بخشش کرد. آنگاه فرمود تا گوسفند ها را میان اصحاب تقسیم کنند. شیر را هم در ظرف بزرگی ریختند و همگی از آن نوشیدند.[۴۷]
رسول خدا در تقسیم هدایا فرقی بین نزدیک و دور خود نمی گذاشت. «ام سلمه» همسر پیامبر(ص) نقل می کند: از گوشت هدایای پرواری به ما هم همان قدر رسید که به هر یک از مردم دیگر رسیده بود.[۴۸]
پیامبر اکرم در صورت وجود امکان جبران، با اعطای بیشتر، از هدیه دهنده قدرشناسی می فرمود. در راه رفتن به «جِعِرانه»، چوپانی نزد پيامبر (ص) آمد و گوسفندي را به عنوان هديه تقديم كرد. پيامبر فرمود: من از مشركین هديه قبول نميكنم. او گفت: اي رسول خدا، من به خدا و فرستاده او ايمان دارم و زكات مال خود را هم ميپردازم. پيامبر به او فرمود: وقتي به جعرانه رسيديم نزد ما بيا، ولی گوسفند خود را نياور. حضرت (ص) در آن محل به پاس خیر خواهی آن مرد، صد گوسفند به او هديه دادند.[۴۹]
در راه غزوه «تبوك» پيامبر در «وادي القري» فرود آمد. يهوديان آن منطقه مقداري خوراكي (مركب از حبوبات و گوشت) براي رسول خدا (ص) آوردند. ايشان از آن خورد و برای جذب قلوب و تشویق یهودیان به هم زیستی مسالمت آمیز یهودیان با مسلمانان مقرر فرمود براي آنها ساليانه چهل بار خرما به عنوان كمك پرداخت نمایند. زني يهودي در مورد این جبران نيكي و بخشش پيامبر(ص) گفت: اين خير و نيكي كه محمد (ص) به این يهوديان كرد، بيشتر از تمام ارث آنان از پدرانشان است.[۵۰]
در زمانی که وضع مالی مسلمانان بهبود یافته بود، پيامبر (ص) به نمايندگاني كه براي عقد قرارداد و مذاكره يا آشنايي با اسلام مي‌آمدند، هدايايي عطا ميكرد. حضرت در اختصاص این هدایا نیز برابری و عدالت را رعایت می فرمود. هنگامی که هدایای نمايندگان «بني تميم» را عنايت فرمود. از آنان پرسيد : آيا كسي باقي مانده است كه به او هديه ای نداده باشيم؟ گفتند: پسركي است كه مواظب بـارهاست. پيامبـر (ص) فرمود : او را هم بفرستيــد تا هديهاش را بدهيـم. «قيس بن عاصم» گفت: پسركـي بي ارزش است. پيامبر فرمود: بر فرض كه چنان باشد، به هر حال او هم به نمايندگي آمده است و حقي دارد.[۵۱]
د) غنایم جنگی و فدیه اسیران: قبل از ظهور اسلام بسیاری از اعراب معیشت خود را از طریق غارت دیگر قبایل تامین می کردند. با پیدایش اسلام در مکه و تجمع مسلمانان در مدینه، مشرکین مکه موجودیت خود را در خطر نابودی احساس کردند. یهود مدینه و اشراف این شهر نیز وضعیت پیش آمده را برای موقعیت خود نا مناسب دیدند. هر سه گروه از بوجود آوردن شرایطی برای نابودی اسلام یا باز گشت به وضع گذشته استقبال می کردند. به همین جهت توطئه ها، کارشکنی ها و تجاوزات نظامی یکی پس از دیگری رخ می نمود و فرصت کافی برای فعالیتهای اقتصادی سالم، از قبیل کشاورزی، دامپروری و تجارت که نیازمند امنیت اجتماعی بود برای مسلمانان باقی نماند. با وجودی که اسلام خواهان صلح و امنیت بود و از جانب خداوند به آن مامور شده بود،[۵۲] ولی مسلمانان بر اساس فرمان خداوند، خود را برای مقابله با حملات احتمالی آماده می کردند.[۵۳] مسلمانان با توجه به وضعیت تحمیلی که دشمن برای آنان به وجود آورده بود، آنچه بهتر از درآمد که از این فعالیتهای دفاعی به دست آنها می رسید، نداشتند. از این طریق در عین اینکه مهاجرین و انصار، امنیت شهر را تامین می کردند، بیکار نبودند و زندگی خود را از درآمد حاصل از غنایم جنگی تامین می کردند. البته باید توجه داشت که در اسلام هدف از جنگ نباید کسب غنیمت باشد. هدف دفاع از خود و جهاد در راه خداست. معیار جهاد وجود غنیمت یا نبود آن نیست. در جهاد ممکن است غنیمت وجود داشته باشد یا خیر؟ پیامبر(ص) در جریان جنگ خیبر به یاران خود گفت که آماده جنگ شوند و ایشان هم آماده شدند. در این میان عده ای در حدیبیّه از شرکت در جمع خود داری کرده بودند ولی در این نبرد به امید غنیمت خواستند همراه آن حضرت حرکت کنند. چون معتقد بودند که خیبر مهمترین روستای حجاز از لحاظ گوشت و خوراک و اموال است. پیامبر اکرم(ص) دستور دادند که جارچی جار بزند هر کسی که همراه ما می آید فقط باید رغبت به جهاد داشته باشد و کسانی که قصد غنیمت دارند نیایند[۵۴].
آنچه از طریق جنگ عاید مسلمانان می شد چند چیز بود: غنایم منقول، غنایم غیر منقول، اسیران. غنایم منقول پس از کنار گذاشته شدن یک پنجم از آن، که اختصاص به خدا و رسول او داشت، بین رزمندگان تقسیم می شد. رسول خدا امیدوار بود تا با توزیع عادلانه و بجای درآمد حاصل از غنایم جنگ و فدیه یا غرامتی که مسلمانان در مقابل آزادی اسیران دشمن دریافت می شد. مشکلات اقتصادی مسلمانان نیز تا حد زیادی از میان برود. در جریان جنگ بدر فدیه اسیران جنگی که خانواده های متمولی داشتند نقش به سزایی در تامین نیازهای اقتصادی مسلمانان داشت. رسول خدا آن دسته از اُسرای بدر راکه فقیر بودند و خانواده های آنان مالی را برای پرداخت فدیه آزادی آنها نداشتند، بدون دریافت فدیه آزاد فرمود.[۵۵]
دعاي پيامبر(ص) در اولین رویارویی با مشرکین دین ستیز در بدر ميزان فقر مسلمانان و امید رسول خدا به رفع مشكل فقر اجتماعی از این طریق بود. ایشان از خداوند می خواهند: پروردگارا ايشان پياده‌اند و مركب سواري ندارند، سوارشان فرما، برهنه اند، جامه‌شان بپوشان، گرسنه اند، سيرشان فرما، نيازمندند، خود آنان را بي‌نيازشان فرما.[۵۶] شاید بتوان گفت این دعای رسول خدا تقريباً پس از جنگ با یهود بني نضير، و تقسيم اموال و زمین آنان بين مهاجرين تا حدود اجابت شد.[۵۷]
پس از پیروزی مسلمانان بر مشرکین مکه در جریان جنگ بدر دستور توزیع غنایم جنگی از طریق آیات اول سوره انفال بر پیامبر(ص) نازل شد. بر طبق این آیات غنایم به دو بخش نا مساوی تقسیم می شد. یک پنجم آن خمس نامیده می شد و متعلق به حکومت بود و بر طبق صلاحدید پیامبر(ص) صرف مصارف امور عمومی و نیازمندان می شد و چهار پنجم دیگر آن به صورت مساوی بین رزمندگان حاضر در جریان نبرد، تقسیم می شد.
قبل از ظهور اسلام در بین اعراب رسم بر این بود که یک چهارم غنائم جنگی به رؤسا ی قبائل حاضر در جنگ تعلق می گرفت . اما پس اسلام بنا بر حکم خداوند (سورۀ ۲،آیۀ۲۱۹) ۵/۱ غنائم به پیامبر(ص) به عنوان حاکم مسلمین تقلیل پیدا کرد و بقیه بر طبق ضوابطی که عرف عادلانه زمانه و توسط پیامبر اکرم مشخص شده بودند، بین رزمندگان اسلام توزیع می شد. قبل از شروع جنگ بدر، پیامبر(ص) چگونگی تقسیم غنائم این چنین مشخص فرمود:
۱- سلاح هر یک از کشتگان دشمن، مخصوص کشندۀ اوست. اگر در این مورد اختلافی پیدا می شد حضرت با تحقیق سعی می کرد صاحب اصلی آن را پیدا کند تا حقی از کسی ضایع نشود. مثلاً پس از جنگ بدر، برای مالکیت شمشیر «ابو جهل» اختلاف پیش آمد، پیامبر(ص) شخصی را نزد پسر ابو جهل، «عکرمه بن ابو جهل» فرستاد و از او پرسید چه کسی پدرت را کشت؟ او «معاذ بن عمرو» را کشنده پدر خویش معرفی کرد. به این ترتیب حضرت آن شمشیر را به «معاذ» اختصاص داد[۵۸].
۲- اسیر، متعلق به کسی است که او را اسیر کرده است.
۳- پس از جنگ، اموالی که مخصوص کسی نیست مانند شتر، پارچه، چرم، کالاها و غلامان دشمن جمع آوری می شوند و با قرعه کشی بین مجاهدین به صورت مساوی تقسیم می شوند. پیامبر خدا بین رزمندگان جنگجو و دلاور، سرشناس و گمنام و ضعیف فرقی قائل نبود و همه را به صورت مساوی از غنایم بهره مند می کرد و تبعیض را جائز نمی دانست. [۵۹]
۴- سهم بردگان و غلامانی که به سپاه اسلام در جنگ خدمتی کرده باشند، بدون قرعه داده می شود.
۵- برای آنان که با اسب خود در خدمت جنگ درآیند، سه سهم در نظر گرفته می شود؛ که دو سهم آن برای اسب، که هزینه و نگهداریش سنگین بود و یک سهم نیز به صاحب اسب تعلق می گیرد. پیامبر اکرم برای هر کسی بیشتر از دو اسب داشت سهم بیشتری قائل نبود. برخی گفته اند که فقط برای یک اسب سهم می دادند و صحیح تر همین است.[۶۰] در این موضوع پیامبر(ص) با دیگران مساوی بود. رسول خدا در فتح« نطاه» فقط سه سهم برای خود منظور فرمود. یک سهم خودشان و دو سهم هم برای یکی از اسبهایشان.[۶۱]
۶- سهم شهدا، به خانوادۀ آنان اعطا می شود.
در صورتی که کسی از چیزی از غنایم خوشش می آمد و مطالبۀ غنیمت خاصی از پیامبر(ص) می کرد، ایشان به او عطا می فرمود. افرادی هم، که به طور غیر مستقیم در پیروزی نقش داشتند، از غنائم بهرهمند بودند. مثلاً: «سعد بن عباده»، که به علت مار گزیدگی از حضور در جنگ معذور شده بود ولی در قبل از جنگ، با مراجعه خانه به خانه انصار، آنان را تشویق به همراهی با رسول خدا کرده بود، یا «سعد بن مالک ساعدی»، که هنگام حرکت به سمت بدر، در گذشت؛ « صلحه بن عبید الله و سعید بن زید»، که قبل از شروع جنگ، برای تجسس و کسب اطلاعات از دشمن اعزام شده بودند[۶۲] یا فرارياني که در جریان غزوۀ «حُنین»، گريخته بودند و سپس بازگشته و در جنگ شركت كرده بودند را در غنايم سهيم فرمود.[۶۳] رسول خدا برای دو نفر از افرادی که در حدیبیّه مرده بودند، سهمی از غنائم را منظور فرمود و همچنین به کسانی که فقط در خیبر شرکت کرده بودند و در حدیبیّه حضور نداشتند سهم پرداخت و همچنین برای رابطینی که به فدک رفت و آمد می کردند هم سهمی اختصاص دادند.[۶۴]
«حارث بن عبدالله بن کعب» نقل می کند، برگردن«ام عماره» مقداری مهره های قرمز دیدم. پرسیدم اینها از کجاست؟ گفت: مسلمانان در حصار «صعب بن معاذ» مقداری از این مهره ها را که زیر خاک پنهان شده بود پیدا کردند و پیش پیامبر(ص) آوردند. حضرت دستور داد میان زنان تقسیم شود. عده ما ۲۰ نفر بود که بین ما تقسیم شد و به هر یک از ما یک قطیفه، یک بردیمانی و دو دینار نیز رسید.[۶۵]
برخی گفته اند که پیامبر(ص) برای هزینه کودکان نیز سهم مخصوصی معین فرموده بود؛ مثلاً برای «سهله» دختر عاصم که در جریان جنگ خیبر متولد شده بود و همچنین برای نوزادی که خداوند به «عبدالله بن انیس» در خیبر داده بود سهمی تعیین کرد و برخی هم گفته اند که برای آنها چیزی از غنائم داد ولی سهم آنها را به اندازه سهم مجاهدین قرار نداد[۶۶].
پیامبر(ص) ۱۰ نفر از یهودیان مدینه را با خود به جنگ خیبر برد و سهم آنها را مانند مسلمانان منظور کرد. بعضی گفته اند که سهم آنها مانند سهم مسلمانان نبوده بلکه حضرت چیزی از غنائم را به آنها بخشید. رسول خدا همه بردگان را پاداش داد. «عمیر برده آبی اللّحم» گفته است: رسول خدا مقداری اثاثیه منزل به من بخشیدند. [۶۷] پیامبر خدا به غلامان و بردگانی که در جنگ بدر حضور داشتند و به مسلمانان یاری رسانده بودند سهمی از غنائم را اختصاص دادند.[۶۸] «شقران» غلام رسول خدا (ص) به مراقبت از اسیران گماشته شده بود. پس از تقسیم غنایم، آن قدر به او اسیر داده شد، که بی نیاز شد.[۶۹]
اخلاق در حفظ غنایم(بیت المال): برای رسول خدا(ص) حفظ بیت المال و اموال عمومی همچون غنایم جنگی اهمیت فوق العاده ای داشت و ایشان نسبت به برداشت غاصبانه آن به شدت واکنش نشان می داد. پس از غزوه «حنين» پيامبر(ص) دستور داد غنايم را جمع كنند و هر كس به خدا و روز قيامت ايمان دارد در غنايم خيانت نكند. به همین جهت «عقيل بن ابي طالب»، که تنها سوزني از غنایم را به همسرش داده بود، از او پس گرفت و باز گرداند. «عبداللـه بن زيد»، كماني را که از غنايم برداشته بود و حتی با آن به مشركان تيراندازي نیز كرده بود، باز گرداند[۷۰]. قبل از تقسیم غنائم جنگ خیبر، شخصی از پیامبر خدا چیزی از غنائم را خواست . پیامبر(ص) فرمود: حتی یک تار نخ و یک تکه پارچه از آن حلال نیست و من خودم نیز در آن تصرف نمی کنم و چیزی از آن را نمی بخشم. مردی از ایشان پای بند شتر خواست. فرمود: بگذار غنائم تقسیم شود تا به تو پای بند بدهم.[۷۱] پس از غزوه «حُنين» مردي با يك بسته موی تافته که آن را یافته بود به حضور پيامبر آمد و از حضرت درخواست کرد كه آن را به او ببخشد. پيامبر (ص) فرمود : آن چه از اين غنيمت، سهم من و فرزندان عبدالمطلب است متعلق به تو. در همین جنگ مردي ریسماني را كه يافته بود و با آن بارهاي خود را بسته بود از پيامبر به عنوان سهم غنيمتش طلب كرد. پيامبر (ص) فرمود : سهم من، متعلق به تو باشد ولي با سهام مردم چه ميكني؟[۷۲]
سخنگو و منادی پیامبر(ص) به دنبال جنگ خیبر ندا داد که اگر حتی نخ و تکه های پارچه ای را هم برداشته اید در غنائم منظور کنید و آن را برگردانید که غل و غش مایه بدبختی و سرافکندگی و آتش قیامت خواهد بود. پیامبر(ص) قبلاً به اصحاب فرموده بود که مسلمانان هیچ چیز از غنائم را پیش از آنکه تکلیف آن مشخص شود را نفروشند و اگر بر مرکبی هم سوار شده آن را پس دهد و اگر لباسی از غنائم پوشیده پیش از آنکه کهنه شود آن را برگرداند. زنان اسیر باید یک بار عادت ماهانه را پشت سر بگذارند. تنها پس از آن می توانند این زنان را مالک شوند و همچون همسران خود با آنان نزدیکی کنند.[۷۳]
در جریان جنگ خیبر مردی به نام «کرکره» که همراه پیامبر(ص) بود و در موقع جنگ مرکب پیامبر(ص) را نگاه می داشت، کشته شد. جمعی به پیامبر(ص) گفتند: آیا او شهید شد؟ حضرت فرمود: او به واسطه قطیفه ای که از غنائم خیبر دزدیده بود، هم اکنون در آتش می سوزد. شخصی دیگر به حضرت گفت: من دو بند کفش کهنه از غنایم برداشتم. حضرت فرمود: هر دو بند آتش است. [۷۴]. در همین زمان مردی از قبیله اشجع در گذشت و مرگ او را به اطلاع پیامبر(ص) رساندند. حضرت فرمود: بر دوست خود نماز گذارید. چهره مردم از اینکه حضرت او را شهید و بی نیاز از غسل ندانسته بود در هم کشیده شد. پیامبر(ص) فرمود: او در راه خدا غل و غش کرده است. مردم کالاهای او را جستجو کردند و چند مهره کم قیمت از یهودیان را یافتند که ۲ درهم بیشتر نمی ارزید. [۷۵]
رسول خدا به همان اندازه که از نظر اخلاقی خود و اصحاب خویش را مجاز به استفاده غاصبانه از مردم نمی دید، استفاده غیر اخلاقی از اموال دشمن را هم مجاز نمی دانست. «یسار حبشی» غلامی سیاهی متعلق به« عامر» یهودی بود. او گوسفندان ارباب خود را می چرانید. باور به پیامبری محمد(ص) بر دلش نشست . نزد پیامبر(ص) رفت و گفت: ما را به چه چیزی دعوت می کنی؟ فرمود : به اسلام. گواهی بده که خدایی جز خدای یگانه نیست و من فرستاده او هستم. یسار پرسید در صورت قبول آن برای من چه چیز منظور خواهد شد؟ پیامبر(ص) فرمود: بهشت از آن تو خواهد شد. یسار گفت: این گوسفندان امانت هستند. پیامبر(ص) فرمود: آنها را از لشکر گاه بیرون ببر و به سمت صاحبش هدایت کن. خداوند امانت را از عهده تو بر می دارد. گوسفندان به طرف صاحب خود رفتند و آن یهودی اطلاع پیدا کرد که برده او مسلمان شده است[۷۶]. «مغیره» همراه چند نفر از مشرکین به سفر رفته بود. آنها در مکانی شراب نوشیدند و مست شدند، اما مغیره از نوشیدن شراب خود داری کرد و کالاها و اموال آنها را برداشت و خواست خمس آن را به پیامبر(ص) بپردازد. پیامبر(ص) از پذیرفتن آن اموال خود داری فرمود و گفت: چون این مال با مکر و فریب به دست آمده من خمس آن را نمی پذیرم.[۷۷] حتی اگر اموالی به دست می آمد که مشروع نبود حضرت آن را حتی اگر بر اثر اشتباه بود به صاحبانش مسترد می فرمود. علی(ع) به زید بن حارثه که به سریه ای رفته بود رسید و گفت پیامبر(ص) دستور داده که هر اسیر و مالی که از این قوم در دست تو است به آن ها بازگردانی. زید گفت: چه علامت و نشانه ای از پیامبر(ص) داری. علی(ع) فرمود: این شمشیر پیامبر(ص) است. او شمشیر رسول خدا را شناخت و دستور داد هر کس اسیر یا مالی دارد برگردانند.[۷۸]
موارد مصرف غنايم اختصاصي پيامبر(ص): ایشان این اموال را صرف تامین خود، خانواده خود و نیازهای مسلمین می کرد.[۷۹] پیامبر(ص) به دلیل فقر مردم استثناً خمس غنائم جنگ بدر را برنداشت و در این جنگ حق مالیِ او مانند سایر رزمندگان بود. شمشیر «ذوالفقار» و شتر ابو جهل،( که بعداً در حدیبیه برای مراسم حج قربانی شد) تنها سهم ایشان از غنائم بود. پس از نزول آیه( و اعلمو انّما غنمتم) بود که حضرت سهمی را به خود اختصاص داد.[۸۰]
پيامبر سه مورد غنيمت اختصاصي داشتند: اول غنايم «بني نضير»، كه متعلق به پيامبر «ص» بود، ايشان ميان خويشان خود تقسيم مي‌فرمود و به هر كس مصلحت مي‌دانست، لطف مي‌فرمود و از حاصل و درآمد نخلستانهاي آن نيز سهم همسران و فرزندان عبدالمطلب را تأمين ميكرد. و اضافه آن صرف خريد اسلحه و تجهيزات جنگ و اسب مي‌شد كه در زمان ابوبكر و عمر هم استفاده شدند. درآمد «فدك» به فقرا و نيازمند بخشيده مي‌شد و درآمد «خيبر» به سه قسمت تقسيم شده بود، دو بخش براي مهاجران و يك بخش براي خويشاوندان فقیر[۸۱]پیامبر(ص) از خمس غنائمی که سهم خودش بود مقداری سلاح و لباس تهیه فرمود، به خاندان نزدیک خود، از جمله به زنان و مردان خاندان عبدالمطلب، مقداری اثاثیه و لباس و مهره های قیمتی بخشید. مقداری هم به یتیمان و فقرا اختصاص داد. [۸۲]
مدیریت اخلاقی صلح و جنگ
خداوند متعال در قرآن کریم اخلاق و مهربانی پیامبر(ص) خود را به رخ بندگانش می کشد و می فرماید: لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتّم حریص علیکم بالمومنین رئوف رحیم؛ پیامبری از خودتان آمده است که بر او سخت است که در رنج افتید، بسیار خواستارتان است و با ایمان آورندگان نرم و مهربان است.[۸۳] صلح و جنگ پیامبر(ص) برای تامین آرامش و دور شدن رنج از مردم بوده است. طبعا در این میان صلح طلبي رویه مورد علاقه رسول خدا است. زیرا در پناه آن امنيت و در پناه امنیت مردم با آرامش مي‌توانند اهداف فردي واجتماعي خود را تحقق بخشد و مقاصد مادي و معنوي خويش را دنبال نمايند.
الف) مدیریت صلح: ایشان برای برقراری صلح و امنیت اجتماعی تمام توان خود را صرف می نمود. پيامبر اکرم(ص) با اعلام اينكه مدينه حرم امن الهي است، براي آن مرز حقوقي تعيين كرد تا به لحاظ محلي به دور از تجاوز و درگيري باشد و از نظر خارجی هم دشمن موضع خود را معلوم سازد. پیامبر(ص) از ابتداء ورود خود به مدينه سعي كرد با تمام قبايل مشرك اطراف مدينه پيمان عدم تعرض و صلح امضا كند. به طوری که صفوان بن اميه به یاران مشرک قریشی خود این موضوع را چنین می گوید که محمد راه ساحلي به شام را بسته است و با همه قبايل اين مسير پيمان بسته، بنابراین ما دیگر قادر به تجارت از اين مسير نيستيم.[۸۴]
هيئتهاي نمايندگي نجران، ثقيف و مناطق مختلف ديگر براي مذاكره خدمت پيغمبر مي‌رسيدند. خود پيامبر(ص) نمايندگاني به نقاط مختلف مي‌فرستاد تا صلحي فراگير با همه قبايل ايجاد كند. اصرار بر صلح توسط رسول خدا به طوری بود که هنگام روانه کردن علي(ع) به يمن به او چنین سفارش می کند چون به آنجا رسيدي شروع كننده جنگ نباش، اگر آنها هم جنگ را شروع كردند و يكي دو نفر از شما كشته شدند باز هم تو جنگ مكن! با آنها مدارا كن و گذشت خود را به آنها نشان‌ده.[۸۵]
پيامبر(ص) در زمان اوج اقتدار حكومتش به طوائف مختلف نامه مي‌نوشت و به آنان خود مختاري مي‌داد، مشروط بر اينكه نماز به پا دارند و زكات بپردازند و راه‌ها را امن كنند. بر اساس این پیمان نامه ها اگر كسي به آن قبایل حمله می كرد بايد مسلمانان از آنان دفاع كنند و اگر براي ياري مسلمانان فرا خوانده شدند، یاری برسانند.[۸۶] «زيد بن ثابت» انصاري كه در زمان ورود پيامبر به مدينه يازده ساله بود مي‌گويد: پيامبر به من فرمود خط عبراني يا سرياني را فرا گيرم و من‌در هفت شب آن را آموختم تا بتوانم نامه‌هاي يهود به پيامبر را بخوانم.[۸۷] كساني كه به عنوان سفير از جانب پيامبر فرستاده مي‌شدند به زبان همان مردم صحبت مي‌كردند.[۸۸]
پيامبر(ص)حتي سعي مي‌نمود در جنگها شروع كننده جنگ نباشد و اگر از جانب متجاوز، پيشنهاد صلح داده شود از آن استقبال مي‌فرمود.[۸۹] با متجاوزترين دشمنان همچون قريش نيز تمايل به جنگ نداشت به همين جهت از «عتبه بن ربيعه» و «حكيم بن حزام» كه طالب جنگ و تجاوز به مسلمانان نبودند تقدير كرد.[۹۰]
شیوه تبلیغ رسول خدا گفتگو و روشنگری بود ولی دشمنان او به این روش تمایلی نداشتند و از خشونت استفاده می کردند. رسول خدا در عین اینکه خود را آماده برای دفاع در مقابل دشمن می کرد سعی داشت با قبایل مختلف هم پیمان شود و با این کار از بروز حملات جنگی آنان و هم پیمانی آنها با دشمن جلوگیری کند. هنگامي كه « ابوجهل » با سپاه قريش در بدر، در مقابل سپاه مسلمين صف كشيده بود، پيامبر «عمر بن خطاب» را پيش او فرستاده و فرمود تا به آنها بگوید برگردند، پیامبر(ص) مايل به جنگ با شما نيست.[۹۱] شروع کننده جنگ احد و خندق نیز مشرکین بودند و حضرت تنها از خود و مسلمانان دفاع می کرد. حضرت با یهود نیز آن هنگامی که تهدیدی نظامی محسوب نشدند و توطئه جنگی نکردند در صلح و صفا زیست. حضرت در اولین فرصتی که ضعف مشرکین قریش را احساس کرد، بدون سلاح برای زیارت خانه خدا بسوی مکه رفت. در این حادثه «بدیل بن ورقاء» نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: ما از نزد اقوامت «کعب بن لوی» و «عامر بن لوی» می آییم . قریش «رجاله» و هر کس را که اطاعت می کرده با ساز و برگ فراوان و زنان و فرزندان خود بیرون آورده اند و سوگند خورده اند که تا تو همه آنها را نکشی نمی گذارند وارد حرم شوی. آنان میان تو و کعبه را خالی نمی گذارند . پیامبر(ص) گفت: ما برای جنگ نیامده ایم بلکه برای طواف کعبه آمده ایم ولی البته هر کس ما را از این کار باز دارد با او می جنگیم.[۹۲] حضرت در همین سفر با اهل مکه پیمان صلح بست و در نوشتن صلح نامه نیز نهایت مصالحه و مسامحه رفتار کرد. حضرت پذیرفت در عهد نامه صلح به جای نام خدا بسمک اللهم نوشته شود و عنوان رسوا الله حذف و به جای آن محمد بن عبد الله ذکر شود.
ب) مدیریت جنگ: حكومت نوپاي مدينه دشمنان بالقوه و بالفعل خطرناكي داشت كه تا ريشه كن ساختن کامل آن، آنان مانع رسيدن مسلمانان به يك زندگي آرام بودند زیرا ايمان ديني مسلمانان را برای دنیای خود خطرناک مي‌دانستند و هر روز به توطئه‌اي مشغول بودند و در تدارك تجاوز جدیدی به مدينه مي‌شدند. دشمنان حاكميت مسلمين را مي‌توان به دو دسته خارجي و داخلي تقسيم كرد:
دشمنان خارج مدینه: مشركين قريش و قبائل هم‌پيمان با آنها، از دشمنان اصلي و بالفعل مسلمانان به حساب مي‌آمدند. غير از آنها، قبائل وحشي و غارتگر بدوي مشرک عرب نيز از هر فرصتي براي حمله به مدينه و غارت آن‌استفاده مي‌كردند.
يهوديان يثرب كه در اطراف و خارج ، مدينه سكونت داشتند دشمنان بالقوه مسلمانان بود. كينه و دشمني كه يهوديان با مسلمانان داشتند در نزد مسيحيان شبه جزيره وجود نداشت، برعكس نوعي دوستي از جانب مسیحیان نسبت به مسلمانان دیده مي‌شد. قرآن كريم مي‌فرمايد: دشمن‌ترين افراد با شما يهود و مشركين هستند و نزديك‌ترين آنها به دوستي، مسيحيان هستند و اين به جهت وجود قديس و كشيشاني در بين آنهاست كه روحيه استكباري ندارند.[۹۳]
دشمنان داخل مدینه: اكثر مردم مدينه در برابر با اسلام واقعاً تسلیم شده بودند ولي عده‌اي از آنها كه ياراي مخالفت با اكثريت و جو حاكم را نداشتند ظاهراً اظهار اسلام آوردند ولي واقعاً به آن باور نداشتند. قرآن کریم به اين‌گروه «منافق» لقب داد. آنها هر روز با كارشكني‌هاي خود مشكلي ايجاد می کردند.[۹۴]
رسول خدا در عين صلح طلبي، تجاوز به جان و مال مسلمانان را نمي‌بخشيد و با مسببان آن به شدت برخورد ميكرد. او متجاوز به جان و مال مسلمانان را مستحق اشد مجازات مي‌دانست تا کسی به ادامه آن جرئت نداشته باشد. در غالب موارد همينكه مي‌شنيد قوم يا قبيله‌اي قصد حمله به مدينه دارد به سرعت خود را براي مقابله با آن آماده کرد.
در جهانی كه قانون، حاكم نباشد و زور حكومت كند، اگر قدرت نداشته باشی از طرف صاحبان قدرت بلعيده خواهي شد. احتمال حمله قريش و ديگر قبائل عرب به مدينه زياد بود. به همين دليل رسول خدا مهاجرين را به ماموريتهاي مختلف نظامي گسيل مي کرد تا قدرت خود را به نشان دهند و كسي جرأت تعرض به مسلمانان را نداشته باشد.
«واعدوا لهم ما استطعتم من قوة و من رِباط الخیل، ترهبون به عدوّ الله و عدوکم و آخرین من دونهم لا تعلمونهم، الله یعلمهم؛ تا می توانید برای شان نیرو و اسبان بسته آماده نهید، که دشمن خدا و دشمن خویش و دیگرانی جز ایشان را بترسانید. شما نمی شناسیدشان، خدا می شناسدشان.»[۹۵] انجام ماموريتهاي نظامي به منظور شناسايي منطقه و هم پيماني با قبايل اطراف مدينه و ترس دشمن انجام مي‌شد. اين كار علاوه بر اينكه امنيت مدينه را تأمين ميكرد و مانع حمله دشمن به شهر مي‌شد، براي مهاجرين مشاغل مفيدي ايجاد ميكرد كه با روحيه آنها نيز سازگار بود. واقدي مي‌نويسد: پيامبر تا قبل ازجنگ بدر هيچ يك از انصار را براي جنگ اعزام نفرمود.[۹۶] به دنبال ورود پيامبر(ص) به مدينه و مقارن نزول آيات جهاد، حدود يك سال، حركت نظامي از جانب مسلمانان انجام نشد. در مدت ده سالي كه رسول‌خدا در مدينه بود هفتاد و چهار حركت نظامي انجام شد كه شروع اين نبردها از جانب مشركين بود. در ۲۷ نبرد، خود پيامبر شركت داشت. او در نه تاي آن شخصاً در مبارزه شركت کرد و در ۴۷ نبرد، ديگران را به اين مأموريت فرستاد.[۹۷] شدت و گستردگی دشمنی چنان بود که در کمتر از هر پنجاه روز یک جنگ بر مسلمانان تحمیل می شد. طبعاً بیشترین زمان زندگی اجتماعی پیامبر اسلام در مدینه در میدان جنگ گذشت و جنگ به دلیل مقتضیات و شرایط خاص خود، دشوارترین صحنه برای رعایت اخلاق انسانی است ولی رسول خدا در این صحنه نیز اخلاقی ترین مدیریت جنگی را از خود نشان داد.
رسول خدا دوست نداشت کسی را به کاری مجبور کند به همین جهت برای جنگها از نیروهای داوطلب بهره می گرفت. در جریان جنگ بدر هنگامی که معلوم شد کاروان تجاری قریش به مکه رفته است و مسلمانان با لشکر قریش رویارو شدند، رسول خدا احتمال داد انصار بنابر بیعت خود تنها از او در شهر مدینه دفاع خواهند کرد ولی انصار به پیامبر(ص) اطمینان دادند که هیچ کس از آنان از او کناره نخواهند گرفت و تنها پس از آن رسول خدا راهی جنگ شد.[۹۸] در جریان انجام مراسم حج عمره هنگامی احتمال جنگ داده شد، حضرت از یاران خود مشورت خواست و پس از بیعت رضوان که اعلام رضایت آنان بود، تصمیم به جنگ گرفت. در جریان جنگ تبوک بسیاری از افراد حاضر نشدند داوطلب شوند، پس از باز گشت از جنگ پیامبر(ص) تنها با آنان تنها این بود که آنان را از اینکه دنیا و هوای نفس را بر خدا ترجیح داده اند مذمت کند و با اظهار پشیمانی آنان، آنها را بخشید.[۹۹]
در اثنای جنگ خندق، بنی حارثه ،« اوس بن قیظی» را نزد پیامبر(ص) فرستادند و پیام دادند که خانه های ما بی پناه و بی حفاظ است و خانه هیچ کدام از انصار این گونه نیست. پیامبر(ص) به آنها اجازه معافیت از جنگ را داد و آنها آماده بازگشت به خانه های خود شدند. چون این خبر را «سعد بن معاذ» شنید، به پیامبر(ص) گفت: که اینان همیشه در موقع سختی و مشکلات این چنین بهانه جویی می کنند. آنگاه روی به بنی حارثه کرد و گفت : این کار همیشگی شما نسبت به ما است و هر گرفتاری که پیش آمده شما اینگونه رفتار کرده اید . با این حال رسول خدا(ص) ایشان را مجبور به ماندن نکرد و آنان را باز گردانید.[۱۰۰]
رسول گرامی اسلام، استبداد رای نداشت و دیدگاه ها را با دقت گوش می کرد و آنچه منطقی بود به کار می بست، به طوری که برخی با توجه به فرهنگ جاهلانه معمول بین رهبران مستبد، این رفتار او را عیب می پنداشتند و او را «گوشی» خطاب می کردند.[۱۰۱] یکی از امور مهم که رسول خدا در آن با دیگران مشورت می فرمود، جنگ بود. در شروع جنگ بدر پیامبر(ص) با اصحاب، از مهاجر و انصار، مشورت کرد.[۱۰۲] در جنگ احد و خندق و دیگر جنگها نیز حضرت با اصحاب مشورت فرمود و از پیشنهادات آنان استفاده می شد. در جنگ احزاب ساخته شدن خندق برای غافلگیر کردن مشرکین به پیشنهاد سلمان فارسی بود.[۱۰۳] پس از آنكه محاصره «بني ثقيف» در حصارهايشان طولاني شد، پيامبر با مردم مشورت فرمود. «سلمان فارسي» پيشنهاد استفاده از منجنيق را داد. پيامبر (ص) پذيرفت و فرمان ساخت و نصب منجنيق را صادر فرمود.[۱۰۴]گاه مواردی پیش می آمد که این مشاوره حتی خلاف رای پیامبر(ص) نتیجه می داد؛ در جنگ بدر «حباب بن مُنذر» از پیامبر(ص) می پرسد که آیا این جایگاه را برای جنگ از طریق وحی انتخاب کرده ای یا نظر و تاکتیک جنگی خود شماست؟ رسول خدا پاسخ می دهند که نظر خودم است. او می گوید از نظر موقعیت جنگی مناسب نیست و بهتر است در کنار آب قرار بگیریم و چنین و چنان کنیم. حضرت فرمود نظر تو درست است و دستور فرمود: لشکر به مطابق پیشنهاد او عمل کنند.[۱۰۵] در جنگ احد باز با اصحاب به مشورت پرداخت و علی رغم نظر خود به نظر اکثریت عمل نمود.[۱۰۶] در جريان جنگ خندق علي‌رغم توافق با قبيله بني‌غَطَفان مبنی بر اینکه یک سوم محصول مدینه به آنها داده شود تا آنها قریش را تنها بگذارند قبل از امضای توافقنامه با روسای اوس و خزرج به مشورت پرداخت و چون آنها حاضر به پذیرش آن نشدند و حضرت فرمود: خود دانید.[۱۰۷] «ابو هریره» می گوید: من هیچ کس را ندیده ام که به اندازه رسول خدا با یاران خود مشورت کند[۱۰۸]
در ابتدای جنگ خیبر «حباب بن منذز بن جموع» به حضور پیامبر(ص) رفت و گفت: شما نزدیک به حصار، میان نخلستان و زمینهای مرطوب فرود آمده اید و هیچ قومی آزمند تر و تجاوز گر تر از مردم قلعه «نطاه» نیستند و آنها اکنون بر ما مشرف هستند و بیشتر در تیر رس قرار می گیریم . آنها ممکن است شبانگاه در پناه نخلستان پنهان شوند. پس از این سرزمین بکوچید و ریگستان را در میان خود و ایشان قرار دهید تا تیرهای ایشان به ما نرسد . پیامبر(ص) «محمد بن مسلمه» را احضار کرد تا جایی دور تر از حصار های آنها و بدور از دستبرد و شبیخون آنها در نظر بگیرد[۱۰۹].
موضوع دیگری که در فعالیتهای شخصی و نظامی رسول خدا حائز اهمیت است توجه ایشان به نظم بود.[۱۱۰] حضرت كارهای خود را مثل لباس پوشيدن و حركت كردن را از سمت راست انجام مي‌داد.[۱۱۱] حضرت قبل از هر جنگ نیروها را به صورت منظم به صف می کرد و آنها را که جلو یا عقب صف ایستاده بودند با اشاره چوبی که در دست داشتند منظم می ساخت و آنگاه نیروها را سازماندهی کردند.
هنگامی که مسلمانان به حصار «ناعِم» در «نطاه» رسیدند، حضرت اصحاب را مرتب و به صف کرد و فرمان داد که تا دستور نرسیده جنگ را شروع نکنند .در این هنگام مردی از قبیله« اشجع» به یک یهودی حمله کرد و آن یهودی که «مرحب» نام داشت کشته شد. مردم گفتند: ای پیامبر آن مرد شهید محسوب می شود ؟ حضرت فرمود : آیا پس از اینکه من از جنگ منع کرده بودم کشته شد؟ گفتند: آری ، پیامبر(ص) فرمود: جار چی جار بزند که هرکس از دستور سر پیچی کرده بهشت بر او روا نخواهد بود[۱۱۲].
ایشان برای نگهبانی هم نوبت مشخص می کرد. پیامبر اکرم(ص) در ۷ شبانه روزی که در «رجیع» بودند برای پاسداری و نگهبانی شبانه میان اصحاب خود نوبت قرار داد.[۱۱۳] «امّ سلمه» نقل می کند که من در جنگ خندق در تمام مدت اقامت حضرت همراه ایشان بودم و در یک شب با آنکه سرمای سختی بود، پیامبر (ص) بر خاست و مدتی نماز خواند و از خیمه خود بیرون رفت و دیده بانی می کرد[۱۱۴].
گاهی کسی نبود که از منطقه ای حفاظت کند و او خود شخصاً آن را انجام می داد. عایشه می گوید: در یکی از شبها که در کنار خندق بودیم، پیامبر(ص) مرتبًا از شکافی که در کنار خندق ایجاد شده بود رفت و آمد می کرد و از آن نگهبانی می فرمود. تا اینکه سرما ایشان را اذیت کرد. من آن حضرت را گرم کردم و دوباره برای حراست از همان شکاف بیرون رفت گفت: می ترسم که دشمن از این شکاف نفوذ کند. در همین موقع صدای سلاح و برخورد آهن را شنیدم. پیامبر(ص) فرمود: کیست؟ گفت : منم، سعد بن ابی وقاص . فرمود: از این شکاف مواظبت کن و سپس پیامبر(ص) خوابید.[۱۱۵]
ویژگی دیگر حضرت، اهمیت دادن به تجهیزات و تسلیحات نظامی و کسب اطلاعات از دشمن بود. روز جنگ خیبر برتن پیامبر(ص) دو زره بود و روپوش و کلاهخود داشت و بر اسبی به نام ظرب(سنگ برآمده) سوار بود و نیزه و سپر در دست داشت[۱۱۶].
ایشان قبل از شروع هر عملیات نظامی نیروی بسیاری را صرف کسب خبر می کردند. این اطلاعات غالباً برای تصمیم گیری های نظامی مورد استفاده قرار می گرفت و اگر موجب تضعیف روحیه مجاهدان می شد، مخفی می ماند. پیامبر(ص) «حباب بن مُنذر» را برای کسب خبر و ارزیابی دشمن میان قریش فرستاد و به او امر فرمود: پس از بازگشت، اخبار خود را جز نزد من، در خلوت، با کسی بازگو مکن ؛ اگر هم دیگران از تو پرسیدند، بگو دشمن را اندک دیدم.[۱۱۷]
یکی از موارد دروغ مصلحت آمیز دروغ در زمان جنگ است، زیرا که گفتن هر راستی در جریان جنگ ممکن است باعث ریخته شدن خون های بسیار شود یا موفقیت را به تاخیر بیندازد. عبد ا…بن انیس در مورد سریه خود می گوید از رسول خدا تقاضا کردم که هرچه لازم شد در جریان این جنگ بگویم اشکالی ندارد؟ حضرت فرمود: آنچه لازم شد و هر چه دلت می خواهد بگو[۱۱۸]
گروهي از قبيله «خزاعه» به نام «بَلمُصطَلَق» همراه اقوام و هم پيمانانشان، سلاح و تجهيزات فراهم كرده و قصد جنگ و حمله به مدينه را داشتند. پيامبر براي كسب خبر «بريده بن حصب» را روانه فرمود. بريده از پيامبر «ص» اجازه گرفت تا براي كسب اعتماد آنان و دريافت اخبار و جزئيات اعمالشان هر چه كه لازم باشد، حتي برخلاف اعتقاداتش بگويد، حضرت به او اين اجازه را دادند. [۱۱۹]
جنایات جنگی در جنگهای گذشته معمولاً انجام می گرفت و هیچ کس نبود که به آن رسیدگی کند. بی گناهان بسیاری قربانی خشم جریان جنگ بودند. رسول خدا برای جلو گیری از این نوع فجایع جنگی قبل از جنگ به نیروهای خود در این زمینه سفارش های اخلافی می فرمود. پس از پيروزي در «غزوه حُنَين» پيامبر (ص) «طفيل بن عمرو» را به سوي طائف فرستادند تا بتكده آن ديار را ويران سازد. قبل از حرکت به او چنين توصيه كردند: به مردم سلام برسان، به قوم خود كمك كن، غذا ببخش. و از خداوند حيا كن، همان گونه كه هر كس از بستگان محترم خويش حيا مي‌كند؛ و هرگاه كردار زشتي انجام دادی، با نيكي جبران كن.[۱۲۰] سفارش حضرت به «عبد الرحمن بن عوف» در سریه «دُومة الجَندَل» چنین بود که: به نام خدا به جهاد برو و فقط در راه خدا با کافران جنگ کن. مکر و فریب نکن، هیچ کودکی را نکش.[۱۲۱] پیامبر(ص) درباره اجساد کشتگان دشمن در نبرد بدر، دستور داد که آنان را دفن کنند.[۱۲۲]
در بین اعراب معمول بود که اگر به دشمن دست پیدا می کردند از هیچ وحشی گری فروگزار نمی کردند. اعضاء بدن آنها را قطعه قطعه می کردند، بخشی را به یادگار می بردند و دست و پای آنها را می بریدند بر چشمشان میل می کشیدند. اسلام این اعمال را منع کرد پیامبر(ص) هر گاه گروهی را به سریّه ای می فرستاد آنها را از مثله کردن منع می فرمود. هیچ گاه نگفت چشمی را میل بکشند و هر گز بر قطع دست و پایی امر نفرمود.[۱۲۳]
«عمربن الخطاب»پس از اسیر شدن «سُهیل بن عمرو» به پیامبر(ص) گفت: فرمان دهید تا دندان های پیشین و زبان او را در آورند، تا دیگر هرگز نتواند علیه شما همچون گذشته، ایراد خطبه کند. پیامبر(ص) فرمود: من هرگز او را مُثله نمی کنم و از پیامبر خدا نخواه تا چنین فرمانی بدهد.[۱۲۴]
مهر و عطوفت پیامبر(ص) مشمول حال اسیران جنگی نیز می شد. پس از گرفتن اسیر کسی حق کشتن آنان را نداشت مگر اینکه او گناهی دیگر مرتکب شده باشد و حکم اعدام برای او صادر شود. در راه بردن اُسراء به مدینه «سُهیل بن عمرو» گریخت. پیامبر(ص) دستور دادند در صورتی که کسی او را پیدا کرد وی را به قتل برساند. اتفاقاً خود حضرت او را یافتند، دستانش را بستند و همراه خود به مدینه بردند ولی او را نکشتند.[۱۲۵]
«ابو العاص بن ربیع» که اسیری از قریش بود، ذکر می کند که پیامبر(ص) به مسلمانان سفارش رفتاری نیک با اُسراء را کرده بود؛ هر گاه که آنان غذا می خوردند نان را که بسیار کم بود به ما اختصاص می دادند و خود خرما می خوردند، انصار ما را سواره می بردند و خود پیاده راه می پیمودند.[۱۲۶]
پس از پيروزي مسلمانان بر «بني بَلمُصطَلَق» پيامبر اكرم(ص) دستور فرمود با اسيران با نرمي و ملايمت رفتار شود. مردان را در گوشهاي و زنان و كودكان را در گوشه ديگر جمع كردند و افرادي را براي مراقبت و نگهداري از آنان تعيين فرمود. [۱۲۷]
پس از آنكه محاصره بني ثقيف در حصارهايشان طولاني شد، پيامبر فرمودند: هر بردهاي از حصار بيرون آيد و به ما بپيوندد آزاد است. حدود ۲۰ مرد از حصار خارج شدند و به سوي مسلمانان آمدند. چندين نفر از آنها بعداً مسلمان شدند كه پيامبر خود، بهاي آزادي آنها را پرداخت و هر يك از آنان را به مسلماني سپرد تا عهدهدار هزينه او شود. پس از پيروزي مسلمانان بر بني ثقيف و اسلام آوردن آنها، ايشان خواستار برگرداندن بردگانشان به آنها شدند، اما پيامبر (ص) فرمود : اينها آزاد شدگان خدايند و هيچ كس را بر آنها تسلطی نيست.[۱۲۸]
هنگامي كه رسول خدا (ص) به محل نگهداري اسيران «هوازن» در «جِعِرانه» رسيد. به «بُسربن سُفيان» دستور داد به مكه برود و براي اسيران جامه تهيه كند. سپس حضرت امر فرمود : پس از آن هيچ يك از اسيران بدون لباس نباشد و همه اسيران را جامه بپوشانند.[۱۲۹] پس از آنكه مسلمانان بر قبيله «هوازن» چيره شدند و زنان و كودكان آنها را به اسارت گرفتند، نمايندگان «هوازن» براي گفتگو به منظور آزادي اسيرانشان نزد پيامبر (ص) رسيدند. پيامبر (ص) فرمود : من مدتها منتظر شما بودم و گمان كردم كه ديگر نخواهيد آمد، لذا غنايم تقسيم شده وسهم افراد را دادهام. از آنجا كه دايه پيامبر در كودكي از اين قبيله بود و حضرت در بين افراد اين قوم كودكي خود را سپري كرده بود، بسياري از افراد آن، برادران و خواهران و اقوام رضاعي او مي‌شدند، كه در كودكي عهدهدار سرپرستيش بودند، به همين دليل نمايندگان، طلب لطف و محبت از پيامبر در قبال اهل و عشيره رضـاعياش كردند. پيامبر (ص) به نمايندگان فـرمود: آيا زنان و فرزندانتان در نظر شما دوست داشتيترند، يا اموالتان؟ گفتند: اي رسول خدا، تو ما را در ميان زن و فرزند و اموال مختار و مخير فرمودي؛ زنان و فرزندانمان را بر ميگزينيم. آنها را به ما برگردان، كه هيچ چيز را با زن و فرزند خود معادل نميدانيم. پيامبر به آنان فرمود: آن چه در سهم من و فرزندان عبدالمطلب قرار گرفته است متعلق به شما خواهد بود، هنگام نماز ظهر، خطاب به مردم مرا واسطه خواسته خود كنيد. آنها، چنين كردند. مهاجران گفتند: آن چه از آن ماست اختيارش به دست رسول خدا است و انصار و بسياري گروههاي ديگر سهم خود را بخشيدند، برخي آن چه را برداشت كرده بودند، پس ندادند. پيامبر (ص) در خطبهاي خطاب به مردم فرمود : هر كسي از مسلمانان، كسي از اين قوم را دارد، در صورتي كه مايل باشد، رهايش كند؛ به هر كس هم ميل نداشته باشد و حق خود را بخواهد در قبال هر اسير شش شتر از اولين غنايمي كه نصيب مسلمانان شود، پرداخت خواهد شد.[۱۳۰]
در خبری دیگر آمده است که بسياري از صحابه، انصار، مهاجران و مسلمانان با وجود تمايل و علاقه نسبت به كنيزان و غلاماني كه به غنيمت گرفته بودند، بدون بهانه جويي و تعلل (چون متوجه شدند كه افراد اين قوم نسبت رضاعي با رسول خدا (ص) دارند)، و بدون دريافت فديه يا عطايي آنها را آزاد كردند كه به قبيله خود باز گردند.[۱۳۱]
« نَبّاش بن قیس» از اسیران «بنی قریظه» بود با کسی که او را آورد در گیر شد. آن شخص هم با مشت به بینی «نباشّ» زد و آن را خونی ساخت. پیامبر اکرم آن مسلمان را توبیخ کرد و فرمود: چرا نسبت به او چنین کردید. گفت با من درگیر شد و می خواست بگریزد من هم او را زدم. نباشّ گفت: به تورات سوگند که دروغ می گوید. اگر مرا هم آزاد می کرد من از آمدن به جایی که همه قومم بودند تاخیر نمی کردم. پیامبر (ص) فرمود: با اسیران خوش رفتاری کنید و به آنها آب دهید و سیرابشان کنید تا خنک شوند.[۱۳۲]
رسول خدا با آزار روحی اسیران به شدت مخالف بود. «صفیه» که قبلاً همسر «کنانه بن ابی الحقیق» بود اسیر شد و پیامبر(ص) او را همراه بلال به محلی فرستاد. بلال او و دختر عمویش را از کشتارگاه عبور داد . دختر عموی صفیه فریادی درد آور کشید و پیامبر(ص) از این کار بلال ناراحت شده و فرمود: مگر رحم از تو رفته است؟ دخترک کم سن و سالی را از میان کشتگان عبور می دهی. بلال گفت: نمی دانستم که این کار را خوش ندارید و دوست داشتم کشتارگاه خویشاوندان خود را ببینند.[۱۳۳]
پیامبر(ص) از کنار زن آبستنی عبور کرد که وضع حمل او نزدیک بود، پرسید: این زن در سهم چه کسی است؟ گفتند: سهم فلانی. فرمود: فرزندی که در شکم این زن است فرزند او نیست و از او ارث نمی برد. چگونه این کودک را به بردگی می گیرد در حالی که جلوی چشمش می دود و بازی می کند. من این مرد را نفرین می کنم. لعنت و نفرینی که در گورش هم همراهش خواهد بود.[۱۳۴]
مدیریت قضائی اخلاق مدار
با توجه به اینکه در بین اعراب قبل از اسلام قتل و خونریزی بسیار بود و به دنبال یک قتل انتقام جویی از تکالیف مهم قبیله به حساب می آمد و بسیاری بر این باور بودند که تنها خون را باید با خون شست و در صورت توان به جای یک نفر گاه چندین نفر را به قتل رساندند، اسلام سعی کرد در این دیدگاه تعدیل حاصل کند و نرمی را به جای خشونت بنشاند. قانون قصاص را که تنها مقابله به مثل است را جانشین کشتار قرار داد و در عین حال افراد را به بخشش و گرفتن دیه تشویق کرد و در قبال آن به آنان وعده بهشت و بخشش گناهان داد.[۱۳۵] «مُحَلِّم بن جَثّامه» در زمان ظهور اسلام «عامر بن اَضبَط» را به خاطر كينههاي جاهليتی که نسبت به او داشت، كشته بود. «عُيينَه بن حِصن» پس از بازگشت سپاه اسلام از غزوه «حُنَين» در حضور پيامبر به خون خواهي «عامر» برخاست. پيامبر (ص) فرمود : حاضري خون بها بگيري؟ «عيينه» از پذيرفتن خون بها خودداري نمود و جنجال به پا كرد. مردم خواستار قصاص «محلم» شدند و به پیامبر(ص) گفتند در صورتی که دوست داری از قاتلان خون بها بگیری این کار را از فردا شروع کن. رسول خدا، دستهاي خود را بلند كرد و فرمود: ديه و خون بها را بپذيريد. پنجاه شتر اكنون ميدهيم و پنجاه شتر هم پس از رسيدن به مدينه خواهیم داد. آنها نپذیرفتند. رسول خدا آنقدر بر موضع خود پافشاری کرد تا بالاخره آنها پذيرفتند که خونریزی نکنند. با این حال، قاتل خود را براي قصاص آماده كرده بود. او نزد پيامبر آمد و طلب استغفار كرد. حضرت او را به خاطر عمل زشت و نابخشودنياش سرزنش کرد و سه بار فرمود : خدايا محلم را نيامرز. سپس به او گفت: برخيز. «محلم» گريان و شرمگين رفت. حاضران در اين واقعه، مي گویند كه شاهد طلب استغفار پنهانی رسول خدا (ص) براي محلم بودهاند، اما در حضور مردم و خودش او را شماتت كرد، تا قبح قتل نفس در بین مردم از میان نرود.[۱۳۶]
پیامبر(ص) پس از رسوایی شخصی که یکی از غنائم را پنهان کرده بود، مجازاتش را دادند. کسی از دوستان او، از حضرت رسول(ص) سه بار برای او طلب بخشش کرد؛ پیامبر(ص) فرمود: درباره مجرمان بخشش و یا تخفیف جزا از من نخواهید.[۱۳۷]
«حارث بن سوید»در جنگ احد، مسلمان دیگری نام «مجدار بن زیاد» را به انتقام خون خواهی پدرش، که قبل از اسلام، در جریان اختلافات قومی «اوس »و «خزرج» کشته بود، غافلگیرانه کشت! پیامبر(ص) فرمان به دستگیری او دادند. او اظهار پشیمانی بسیار کرد، و گفت : شیطان بر من تسلط یافت و مغلوب هوای نفس و عقاید جاهلی خود شدم، توبه خواهم کرد و شصت فقیر را اطعام می کنم، خون بها پرداخت کرده و دو ماه پیاپی روزه می گیرم. اما رسول خدا(ص) او را مستحق بخشش ندانست و فرمان به قصاصش داد، تا جبران عمل نا جوانمردانه اش شده باشد.[۱۳۸]
«هيت» و «ماتع» غلاماني بودند كه در خانههاي پيامبر و خانواده عبدالمطلب رفت و آمد داشتند. پس از اطلاع پيامبر از هوس آلود بودن نگاه و فكر آنان نسبت به زنان، حضرت آنها را به چراگاههاي اختصاصي حیوانات تبعيد نمود ولی به آنها اجازه داد که هفتهاي يكبار براي رفع نيازمنديهايشان به بازار مدينه بيايند و باز گردند.[۱۳۹]
مدیریت اخلاقی سیاست
خلق عظیم پیامبر(ص) در سیاست او هم انعکاس داشت. مدیریت و قدرت سیاسی برای رسول خدا نه یک هدف بلکه تنها وسیله ای برای تقرب به خدای متعال در معیشت اخروی بود. پیامبر(ص) در «ذی طوی» در بین مسلمانان ایستاد و سر خود را به علامت فروتنی برای خداوند متعال چنان پایین انداخت به طوری که محاسن حضرت با لبه زین مماس و یا نزدیک به آن بود . رسول خدا (ص) سپاس فتح مکه و کثرت مسلمانان را به جا آورد و سپس فرمود: العیش عیش الاخره (زندگی یعنی زندگی آن جهان.)[۱۴۰] رسول خدا پس از فتح مکه بر سردر کعبه ایستاد و عفو عمومی اعلام کرد. او رو به اشراف قریش کرده فرمود: حال چه می گویید؟ گفتند: خیر و نیکی، تو برادر و برادر زاده ما هستی که اکنون به قدرت رسیده ای. رسول خدا فرمود: اما من همان را می گویم که برادرم یوسف به برادرانش گفت: امروز بر شما ملامتی نیست. خدا شمارا بیامرزد که ارحم الراحمین است.[۱۴۱]
حضرت مسئولیت ها را بر اساس لیاقت و شایستگی آنان توزیع فرمود. رسول خدا جز مسئله پرده داری، کلید داری کعبه و سقایت حاجیان از مقامات و مناصب گذشته چیزی را به رسمیت نشناخت.[۱۴۲]
عثمان بن طلحه، کلید دار سابق کعبه، کلید را نزد پیامبر(ص) آورد و آن را به حضرت داد. عباس بن عبدالمطلب که موقعیت را مناسب می دید دست خود را دراز کرد و گفت : ای رسول خدا منصب کلیداری و سقایت را به ما بدهید. پیامبر(ص) فرمود: کاری را به شما وا می گذارم که متحمل هزینه شوید نه اینکه از آن پول در بیاورید. حضرت کلید کعبه را به خود عثمان برگردانید و فرمود: همچنان مثل گذشته متصدی این امر باشید. او منصب سقایت را به عباس داد، عباس سالانه برای تامین آب حجاج هزینه بسیاری متحمل می شد [۱۴۳].
پیامبر(ص) هیچ گاه از قدرت خود سوء استفاده نکرد، بلکه خود را چون عضوی از جامعه اسلامی می دید. زماني كه پيامبر مشغول مرتب كردن صفوف مسلمانان براي جنگ بدر بود، با چوبي به «سواد بن عزيه» زد و به او فرمود : اي سواد! در صف و رديف بايست. سواد اعتراض كرد كه ضربه چوب او را آزرده است و پيامبر را قصاص خواهد كرد. پيامبر شكم خود را برهنه کرد و فرمود : قصاصم كن. سواد پيامبر را در آغوش كشيد و بر روي حضرت بوسه ميزد. پيامبر علت كار او را پرسيد. سواد گفت : حال كه براي جنگ در راه خدا ميرويم، ترسيدم كشته شوم و ديگر شما را نبينم، خواستم آخرين عهدم با رسول خدا، در آغوش گرفتنش باشد.[۱۴۴] در راه « جِعِرانِه» «ابورُهم غفاري» شترش به پهلوي شتر پيامبر (ص) برخورد كرد وكف كفشهاي خشن او پاي حضرت را آزرد. پيامبر فرمود : پايم را به درد آوردي. پايت را كنار بكش و با تازيانه به پاي او زد. «ابورهم» از اين واقعه بسيار ناراحت و شرمسار بود، از پيامبر دوري ميكرد و منتظر عقوبت اين عملش بود. پيامبر او را احضار فرمود، و گفت : تو با پاي خود، پايم را صدمه زدي و من با تازيانه به تو زدم. اكنون اين گوسفند را به جای آن ضربه تازيانه به تو ميبخشم. («ابورهم» نقل می کند که : خرسندي رسول خدا از من، براي من از دنيا و هر چه در آن است خوشتر بود.)[۱۴۵]
رسول خدا ریاست خود را بهانه ای برای کناره گیری از سختی ها نمی دید. مسلمانان در جنگ احزاب به امر دشوار کندن خندق مجبور شدند. پیامبر(ص) همراه ایشان در خندق کار می کرد. مسلمانان از یهودیان « بنی قریظه» مقداری زنبیل و بیل و تیشه امانت گرفته بودند . پیامبر(ص) حفر هر بخش را به گروهی واگذار کرده بود. «مروان بن ابی سعید» نقل کرده که پیامبر(ص) در آن روز با زنبیل خاک حمل می کرد و مسلمانان رجز می خواندند و پیامبر(ص) نیز این بیت را : هذا الجمال لاجمال خیبر هذا ابرّ ربنا و اطهر[۱۴۶]
حضرت گاهی کلنگ و گاهی با بیل خاک را کنار می زد و گاه با زنبیل خاک حمل می کرد. روزی پیامبر(ص) فرط خستگی به لبه چپ خندق به سنگی تکیه داد و خوابش برد . یکی از مسلمانان نزدیک ایشان شد. حضرت بیدار شد و کلنگ را برداشت و باز شروع به ضربه زدن کردن و این شعر را می خواند: خدایا زندگی واقعی زندگی آخرت است، انصار و مهاجر را بیامرز.[۱۴۷]
پس از فتح مكه، پيامبر براي مقابله با قبيله «هوازن» كه قصد طغيان و جنگ با مسلمانان را داشتند با سپاهيان خود آماده جنگ شد. حضرت از «صفوان ابن امیه » صد زره به عنوان قرض، مطالبه كرد. صفوان گفت: چون بر ما مسلط شده ای آن را از من طلب می کنی يا به ميل و رغبت از من درخواست ميكنيد؟ پيامبر فرمود: به عنوان قرض با ضمانت آن را طلب می کنم.[۱۴۸]
رسول خدا نه با دوست و نه با دشمن مکر و فریبی نداشت و نسبت به بدترین دشمن خود نیز به عهد خود وفا می کرد. این چیزی بود که دشمن نیز به آن اعتراف داشت. قبل از ورود پیامبر(ص) به مکه، جمعی از قریش با پیامبر(ص) ملاقات کردند و گفتند: ای محمد به خدا سوگند هیچ گاه نه در دوران کوچکی و نه بزرگی معروف به غدر و مکر نبودی! چه شده است که با اسلحه به حرم الهی و قوم خود وارد می شوی؟ در حالی شرط کرده بودی با سلاح مسافر و شمشیرهای غلاف کرده وارد شوی. پیامبر(ص) فرمود حال نیز چنین است و ما وارد مکه نخواهیم شد مگر به همان طریق.[۱۴۹]
پس از انجام عمره سه روزه در مکه، صبح روز چهارم در حالی که پیامبر(ص) در مجلس انصار نشسته بود و« سعد بن عباده» با حضرت سخن می گفت،«سُهیل بن عمرو» و «حو یطب بن عبدالغزّی» آمدند و گفتند: مهلت تو به سر رسیده است تو را به خدا و عهدی که میان ما و تو است سوگند می دهیم ، از سرزمین ما بیرون بروی. «سعدبن عباده» از درشتی سخن آن دو نفر ناراحت شد و به سهیل گفت: این سرزمین نه از تو و نه مال پدر توست، به خدا سوگند که پیامبر(ص) از جای خود حرکت نخواهند کرد مگر به میل خودش. رسول خدا(ص) لبخندی زد و به «سعدبن عباده» فرمود: مردمی را که به دیدن ما آمده اند آزرده نکن. پیامبر (ص) به «ابد رافع» دستور دادند: امشب هیچیک از مسلمانان نباید در مکه بماند.[۱۵۰]
مدیریت اخلاقی فرهنگ و تربیت
در جامعه عرب قبل از اسلام که هر کس تنها دغدغه منافع شخصی خود را داشت و چون سرنوشت افراد با قبیله آنها گره خورده بود، نهایتاً منافع قوم و قبیله هم مورد توجه قرار می گرفت. اخلاق و تربیت و انسانیت اگر هم مطرح می شد در محدوده همان چارچوب محدود قبیله ای معنا می شد. تربیت این جامعه به طوری که بتواند دغدغه بشریت و انسانیت را برای رضای خدا پیدا کند، انرژی و هزینه بسیاری را طلب می کرد. پیامبر(ص) تمام تلاش خود را صرف این کرد تا اعراب را از این پوسته تنگ بیرون آورد و آدمیان را با اخلاق انسانی فارغ از منافع شخصی و قوم و قبیله ی آشنا کند. این تلاش در عین دشواری بسیار موفق بود و نتیجه آن تربیت انسانهای وارسته ای شد که در حد خود اعجاب انگیز شدند. تمام فعالیتهای رسول خدا برای فراهم کردن زمینه برای همین هدف والای او یعنی تربیت اخلاقی و الهی انسانها بود. رسول خدا(ص) که خود سمبل اخلاق بود به طور طبیعی الگوی تربیت اخلاقی مردم هم محسوب می شد، علاوه بر این حضرت در رویارویی با حوادث مختلف راهکارها و رهنمودهای تربیتی را به آنان ارائه می داد.
اولين اقدام رسول خدا پس از حضور در شهر مدینه، تثبیت و نهادینه سازی اندیشه توحیدی بود. نتیجه اخلاقی این اعتقاد این بود که برتریهای معمول ناشی از سن، جنس، سرمایه، قدرت، نژاد و قبیله که غالباً در طول تاریخ منشاء تبعیض و اجحاف و ظلم بوده است رنگ می بازد و افراد در برابر خداوند همچون دندانه های شانه برابر قرار می گیرند و در پناه آن زمینه بروز اجهاف و ظلم در جامعه ریشه کن می شود. حضرت بلافاصله پس از اسقرار در هر منطقه در صدد زدودن این مظاهر شرک بود. پيامبر «ص» پس از فتح مكه، فرمود: هیچ شخصی نباید در خانه خود بتی داشته باشد و صاحب بت آن باید آن را بشکند و نابود سازد. به دنبال موفقیت این رسالت در مدینه و پس از پیروزی بر مکه حضرت همین رویه را در مکه اعمال کرد. پیامبر(ص) در حالی که بالای سر هُبل ایستاده بودند فرمان دادند تا بتها را در هم شکنند. «زبیر بن عوّام» رو به «ابوسفیان بن حرب» کرد و گفت: ای ابوسفیان بت هبل درهم شکسته شد و تو در جنگ احد بر آن مغرور بودی. ابوسفیان گفت: از این مطلب دست بردار. من می دانم اگر خدای دیگری همراه خدای محمد بود وضع دیگری پیش می آمد[۱۵۱].
هیچ یک از مردان قریش نبود که در خانه خود بت نداشته باشد. در پی این دستور مسلمانان شروع به شکستن بتها کردند.[۱۵۲] حضرت افراد و سپاهيان اسلام را به مناطق مختلف ميفرستادند تا پيام اسلام را به همه قبايل برسانند. اولين فرمان ايشان نابود كردن بتها و نشانههاي شرك بود. «خالد بن وليد» همراه سي تن به «عرنه» براي ويران كردن بت خانه «عزي» اعزام شد.[۱۵۳] «طُفَیل بن عمرو دوسی» برای ویران کردن بت «ذوالکَفَّین» بت قبیله عمر و بن حُمَمَه فرستاده شد. [۱۵۴] «سعد بن زید اشهلی» برای ویرانی بت منات گسیل شد و عمرو عاص را برای ویرانی «سُواع»(بت قبیله هُذیل) فرستاده شد.
رسول خدا پس از فتح مکه بر سردر کعبه ایستاد و مرگ فرهنگ خشونت بار و افتخارات غیر انسانی و ضد اخلاقی جاهلی را اعلام فرمود و مسلمانان را به اخلاق و عقلانیت اسلامی دعوت کرد. ایشان فرمود: هر خون و مالی که بر عهده داشتید و همه افتخارات واهی جاهلی زیر پا نهاده شده و از میان رفته است. خداوند تکبر جاهلیت و افتخار به پدران را از بین برد. مسلمان برادر مسلمان است و همه مسلمانان برادرند. همه شما از خاک هستید و گرامی ترین شما نزد خداوند پرهیزکارترین شماست. دور آنها مساوی نزدیک آنان است. نیرومند و ناتوان آنان در جنگ به طور یکسان غنیمت می برند. شرکت در جناح چپ یا راست جبهه یعنی میسره و میمنه در میزان برداشت غنایم تفاوت نمی آورد.
خون مسلمانان محترم است و باید محفوظ بماند. باید مسلمانان در مقابل دشمن متحد و هماهنگ باشند. هیچ مسلمانی را در برابر کافر نباید کشت و هیچ صاحب پیمانی در زمان پیمان نباید کشته شود.[۱۵۵]
رسول خدا با خرافات به شدت مبارزه می فرمود و به خواسته های غیر موجه جاهلی و آنچه با اصل اسلام همخوانی نداشت، ترتیب اثر نمی داد. اعراب درخت سرسبز بزرگي به نام «ذات انواط» را مقدس ميشمردند و آن را می پرستیدند. سالي يك بار كنار آن تجمع ميكرده براي آن قرباني مي‌كردند و حجاج پيش از ورود به مكه رداي خود را به عنوان تبرک به آن ميآويختند و سپس به مكه ميرفتند. در مسير غزوه « حنين» سپاه مسلمانان از كنار اين درخت گذشتند. گروهي، از پيامبر خواستند درختي همچون «ذات انواط» براي اسلام و مسلمانان تعيين كند. پيامبر به نشان ناراحتی از خواست آنان سه مرتبه تكبير گفت و فرمود: قوم موسي هم با او چنين كردند.[۱۵۶] در «تبوك» پيامبر فرمان به باز كردن «اوتار» از قلاده شتران و اسبان داد. «اوتار» يا «خرمهره» را اعراب براي جلوگیری چشم زخم به گردن مركبهايشان آويزان مي‌كردند.[۱۵۷]
دغدغه اصلی رسول خدا تسلیم شدن انسانها به حقیقت بود، لذا برای تحقق آن هر بهایی را می پرداخت. رسول خدا کسی را برای پذیرش اسلام مجبور نمی کرد. .[۱۵۸] پيامبر اسلام چه در مكه و چه در مدينه كسي را به‌اسلام مجبور نمي‌ساخت. در مدينه پيامبر(ص) با وجود اقتدار، كسي را به ديانت مجبور نمي‌ساخت. برخی از مشركين تا مدتها در مدينه ايمان نياوردند و همراه يهوديان مدينه پيامبر(ص) و اصحاب او را آزردند.[۱۵۹] قرآن نيز به اين موضوع اشاره دارد.[۱۶۰] اسلام آوردن بعضي از افراد در جريان جنگ احد صورت گرفت.[۱۶۱] عده‌اي بعد از فتح حنين در سال نهم یا دهم ايمان آوردند.(۳۲) مشركين در سال نهم با نزول سوره توبه تنها از انجام مراسم حج منع شدند.
در بین مسیر حدیبیه، پیامبر(ص) در منطقه «روحاء» با گروههایی از مردم بنی نَهد برخورد کرد. حضرت آنها را به اسلام دعوت کردند ولی آنان اسلام را نپذیرفتند. آنها مقداری شیر برای پیامبر(ص) فرستادند که حضرت نپذیرفت و گفت من هدیه مشرکان را نمی پذیرم. حضرت دستور فرمود تا آن شیر را از آن ها بخرند.[۱۶۲]اگر کسی مسلمان می شد او بسیار مسرور می گشت. اسلام آوردن افراد موجب می شد تا کلیه جرمهای آنان هر چقدر هم سنگین باشد مشمول عفو قرار گیرد. «خالد بن ولید» که نقش اصلی را در شکست مسلمانان در جنگ احد داشت، نقل می کند: جامه های خوب خود را پوشیدم و برای رفتن نزد پیامبر(ص) آماده شدم. برادرم مرا دید و گفت عجله کن. به پیامبر(ص) خبر داده اند که تو می خواهی مسلمان شوی و خوشحال شده است و منتظر تو است. وقتی از دور آن حضرت را دیدم، ایشان لبخند زدند و همچنان لبخند بر لب داشتند تا ایستادم و بر او با عنوان نبوت سلام دادم و آن حضرت با چهره ای گشاده پاسخ سلام مرا دادند. گفتم: گواهی می دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست و تو رسول خدایی. پیامبر(ص) فرمود: من در تو عقل و درایتی سراغ داشتم و امیدوار بودم که همان تو را وادار تسلیم به خیر و نیکی کند.[۱۶۳] « عمرو عاص» از حال و هوای اسلام آوردنش چنین نقل کرده است: با آن حضرت بیعت کردم به شرط آنکه گناهان گذشته من آمرزیده شود و به سراغ آن گناهان نروم. در اموری پیش می آمد پیامبر(ص) هیچ فرقی بین ما و هیچ یک از اصحاب خود نمی گذاشت.[۱۶۴] پیامبر(ص) به تازه مسلمانان می گفت: من برای هرکسی از شما که از من پیروی کند همان را می خواهم که برای خود می پسندم و به هر صورت ما ،در حرام و غیر حرام همه از یکدیگریم و سوگند به خدا هرگز به شما دروغ نمی گویم و پرودرگارتان شما را دوست می دارد[۱۶۵].
«فرات بن حيان» كسي بود كه كاروان تجاري قريش را براي رسيدن به شام از بيراهه راهنمايي كرد تا كاروان به دست مسلمين نيفتد. هنگامي كه مسلمانان بر آن كاروان چيره شدند، «فرات» را نزد پيامبر آوردند، در حالي كه خطاكار و مستحق عقوبت بود، به او وعده دادند كه اگر ايمان به اسلام بياورد جانش محفوظ بماند. او مسلمان شد و كشته نشد.[۱۶۶] مقصود پیامبر(ص) از کسب قدرت انتقام و خونریزی نبود.
پس از جنگ «غابه» وقتی پیامبر(ص) به مدینه رسید، همسر ابوذر در حالی که سوار بر ناقه «قصوای» آن حضرت سوار شده بود وارد مدینه شد. او به خدمت پیامبر(ص) آمد و اخباری از دشمن را به اطلاع حضرت رساند و سپس گفت: ای رسول خدا نذر کردام که اگر خداوند مرا به وسیله این ناقه نجات داد آن را بکشم و از کبد و کوهانش بخورم. پیامبر(ص) فرمود: چه پاداش بدی برای این حیوان تعیین کرده ای. آیا پاداش آنچه به وسیله او نجات یافته ای این است که او را بکشی. نذر در آنچه که مالک آن نیستی و معصیت خدا در آن باشد، صحیح نیست.[۱۶۷]
حضرت با تازه مسلمانان مدارا می فرمود و سعی می کرد برای تمایل آنان به اسلام همه شرایط را فراهم سازد. «عبدالله ذوالبجادين» صدایي بلندي داشت، هنگامي كه مردم براي حركت به سمت «تبوك» آماده مي‌شدند، در مسجد ميايستاد و با صداي بلند قرآن ميخواند. «عمر» به رسول خدا (ص) اعتراض كرد كه اين مرد با صداي بلندش، مانع قرآن خواندن ديگران مي‌شود. پيامبر (ص) به عمر پاسخ داد : آزادش بگذار كه او از سرزمين خود به قصد هجرت و ياري به سوي خدا و رسول خدا بيرون آمده است.[۱۶۸] عده‌اي از مشرکین قوم «ثقيف» نزد رسول خدا (ص) در مسجد آمدند تا با ايشان براي آشنايي با اسلام گفتگو كنند. علی رغم توصیه به آنان، آنها به روش مشركان سلام داده گفتند: « روزت به خير». در این زمان حاضران در مسجد، خطاب به پیامبر(ص) پرسیدند: آیا مشركان مي‌توانند وارد مسجد شوند؟ پيامبر با توجه به قصد آنان از هدایت، فرمود : اشکالی ندارد، زمين پاك را چیزی نجس نميكند.[۱۶۹]
نمايندگاني از «ثقيف» براي آشنايي با اسلام نزد پيامبر آمدند. حضرت دستور داد: سايبانهايي براي ايشان در مسجد برپا كنند تا از سوزش آفتاب مصون باشند. از آنها در خانه ای پذيرايي مي‌شد. در این فرصت آنها شبها تلاوت قرآن مسلمانان را ميشنيدند و شاهد عبادت شبانه آنها بودند. هنگام نمازهاي واجب صفوف مستحکم مسلمانان را ميديدند، به خطبههاي پيامبر(ص) گوش ميدادند[۱۷۰] هر چه که پیامبر(ص) در زمینه سازی برای هدایت اهل مسامحه و مدارا بودند، در حکم خدا یعنی اجرای واجبات و ترک محرمات هیچگونه تخفیفی قائل نمی شدند.
نماينـدگان «بني ثقيف» از پيامبـر پرسیدند: در صورت اسلام آوردن آنان، سرنوشت بـت «لات» چه خواهد شد. حضرت فرمود: بايد ويران شود. آنان تقاضا كردند پیامبر(ص) تا ۳ سال از ويران كردن بت صرف نظر کند، پيامبر (ص) نپذيرفت. آنان تقاضاي دو سال كردند، پيامبر نپذيرفت. گفتند: يكسال. موافقت نفرمود. گفتند: يك ماه و پيامبر (ص) نپذيرفت. آنان با وجودی که از واکنش عوام الناس می ترسیدند تسلیم شدند و اسلام آوردند. بنی ثقیف تقاضا کردند که پیامبر(ص) آنان را از نمازگزاردن معاف کند، پیامبر(ص) فرمود : ديني كه در آن نماز نباشد، خيري ندارد. بالاخره آنها همه احكام و شرايع اسلام را پذيرفتند و بقيه ماه رمضان که در آن بودند را، روزه گرفتند. جالب اینجاست که پيامبر اکرم(ص)، «ابوسفیان» را مامور نابود ساختن آن بت لات كرد. این کار دو اثر داشت: اولاً ابوسفیان تعلق خاطر دیرینه خود را نسبت به بتها می شکست. ثانیاً اینکه به دلیل سابقه ابوسفیان و احترامی که نسبت به او قائل بودند، عوام مردم بنی ثقیف واکنش جدی در مقابل ابوسفیان از خود نشان نمی دادند.[۱۷۱]
«شبيه بن عثمان» پس از پيروزي و فتح مكه در حالي كه منافق بود همراه سپاه اسلام براي غزوه «حنين» به طرف قبيله «هوازن» راهي شد. قصد او این بود كه در یک فرصت مناسب پيامبر را به انتقام خون عمو و پدرش، كه در احد كشته شده بودند، به قتل برساند. در لحظهاي كه «شيبه» فرصت و موقعيت حمله و ضربه بر پيامبر را يافت، پيامبر او را فراخواند و فرمود : اي «شيبه» نزديك من بيا، دست خود را بر سينه او نهاد و فرمود : پروردگارا، شيطان را از او دور كن. شيبه منقلب شد. با جان و دل شيدا و فدايي پيامبري كه از نيت او با خبر بود، اما او را مورد رحمت و عطوفت قرار داد، شد. سپس حضرت به او فرمود : اي «شيبه» با كافران بجنگ[۱۷۲].
در «لاغزوه غطفان» رسول خدا(ص) از ياران خود فاصله گرفت. مردي به نام «دعثور» وقتي حضرت را بي پشتيبان ديد قصد حمله و كشتن ايشان را كرد. شمشير كشيد، بر بالاي سر پيامبر ايستاد و گفت : اي محمد، اكنون چه كسي حافظ جان تو در مقابل من است؟ پيامبر فرمودند : خداوند. «دعثور» به لطف و مدد الهي دچار چنان رعب و وحشتي از اين صلابت، دليري و اعتقاد پيامبر شد كه شمشير از دستش افتاد. پيامبر، شمشير او را برداشت و مسلط بر او گفت: حال، چه كسي تو را از من حفظ مي‌كند؟ او گواهي به يكتايي خداوند و رسالت پيامبر داد. پيامبر شمشير ش را به او برگرداند. او در حالي كه سوگند، به ترك دشمني با رسول خدا ميخورد، به سوي قوم خود بازگشت وآنان را به اسلام دعوت كرد.[۱۷۳]
شکیبایی پیامبر(ص) نسبت به کسانی که دیر به باور می رسند قابل توجه است. در سریۀ نخله یکی از کفار قریش به نام «حکم بن کیسان» که تصمیم به کشتن او داشتند، به دست مسلمین اسیر شد. هنگامی که او را نزد پیامبر(ص) بردند، ایشان او را به اسلام دعوت فرمود و گفتگوی طولانی با او انجام داد. «عمربن الخطاب» به حضرت اعتراض کرد : او را به دین دعوت می نمایید؟ اگر تا ابد هم با او صحبت شود او مسلمان نخواهد شد ؛ اجازه دهید گردنش را بزنم تا به جایگاهش در جهنم برود. اما پیامبر(ص) به این سخنان اعتنایی نفرمود و او را ارشاد می کرد تا اسلام آورد و مسلمانی معتقد شد و سر انجام در جنگ «بئر مَعونه» در راه دین خدا شهید شد. پیامبر(ص) در مورد او فرمود: اگر از شما اطاعت کرده بودم و او را کشته بودم ،همانا شقاوتمند از دنیا می رفت.[۱۷۴]
رسول خدا در میزان ایمان افراد تجسس نمی کرد زیرا راهی هم برای کشف باطن افراد وجود ندارد. اُسامه نقل کرده است: بعد از اینکه «نهیک بن مِرداس» را کشتم از این پیشامد در درون خود بسیار احساس ناراحتی می کردم و هیچ قدرتی حتی برای غذا خوردن نداشتم. وقتی به مدینه آمدم پیامبر(ص) مرا به آغوش گرفت و گفت: ای اُسامه اخبار جنگ را بگو! اُسامه شروع به نقل اخبار کرد و موضوع کشتن نهیک بن مرداس را گفت. پیامبر(ص) فرمود: ای اسامه او را در حالی که «لا اله الا ا..» گفته بود کشتی؟ اُسامه شروع به بهانه تراشی کرد و گفت: این کلمه را برای نجات خود گفت. پیامبر(ص) فرمود: مگر قلب او را شکافتی و فهمیدی که او راستگو یا دروغگوست؟ اُسامه گفت: از این پس هرکس را که «لا اله الاا..» گوید نخواهم کشت .( اُسامه می گفت: آرزو داشتم که تا آن روز مسلمان نشده بودم)[۱۷۵].
به هنگام بازگشت پیامبر(ص) و سپاه مسلمانان از «تبوك»، پيامبر به یاران خود فرمود: تا زمانی که اجازه نداده ام كسي با افرادی كه از شركت در جهاد سرباز زدند، صحبت و هم نشيني نكند. مسلمانان چنین کردند و این رفتار باعث شد تا متخلفان نزد رسول خدا به مسجد بیایند و بهانه تراشي كنند. اما پيامبر و مؤمنان همچنان از آنها روي بر ميگرداندند. پس از مدتي، پيامبر (ص) نسبت به آنها مهرباني کرد و آنان را بخشید و سوگندهاي آنان بـر بهانههايشان را پـذيرفت و نیت دروني ايشـان را به خـدا واگـذار كـرد. سه نفر از اين گروه به نامهای «هلال بن اميه»، «كعب بن مالك» و «مراوه بن ربيع» از بهانه تراشي امتناع ورزيدند. منافقان نزد اين سه تن مي‌آمدند و آنان را به گستاخي ترغيب مي‌كردند. پس از مدتي حضرت معاشرت با همه متخلفان، به جز اين سه نفر را آزاد فرمود. مدتی گذشت و عرصه به آن سه نفر تنگ شد. آنها که از عمل خود جداً پشیمان شده بودند و بر شدت خلوص و تضرعشان افزوده شد. خداوند آيات۱۱۷ ـ ۱۱۹ سوره توبه را در تأئيد صداقت و ايمان آنان نازل فرمود. جامعه مسلمانان به آنها شاد باش گفتند و پيامبر به گرمي آنها را به حضور پذيرفت. «كعب» به جبران اينكه آيهاي از قرآن كريم در شأن او نازل شده است از پيامبر (ص) خواست كه همه مال خود را در راه خدا و رسولش ببخشد. پيامبر فرمود: اگر اموالت را براي خودت نگه داری، برايت بهتر است. او گفت : تنها سهمم را از غنايم خيبر نگه ميدارم و بقيه را ميبخشم. پيامبر (ص) موافقت نکرد. كعب گفت : نيمي از مالم را ميدهم. پيامبر فرمود نه، گفت : يك سوم. پيامبر موافقت فرمود. ایشان از هیجان معنوی پیش آمده سوء استفاده مادی نکرد بلکه مطابق با انصاف با تصمیم او عمل کرد.[۱۷۶] واقعاً چه رفتاری با متخلف را می توان جایگزین این شیوه تربیتی رسول الله دانشت، که علاوه بر تنبیه، چنین تزکیه و ارتقای روحی را باعث شود!
مدیریت اجتماعی اخلاق مدار
مهم ترین عامل تربیت جامعه اسلامی عملکرد شخصی خود پیامبر(ص) بود. آنچه تحیر برانگیز است این است که هر چه بر قدرت رسول خدا افزوده می شد، رحمت و عطوفت و گذشت ایشان نیز افزایش می یافت. او با رفتار خود به مردم درس آزادگی، رحمت و مهربانی، مردم دوستی، عفو و گذشت، خوش خلقی و تواضع می داد.
مردم در مقابل پیامبر خدا، احساس آزادگی زیادی داشتند. «اَبی لُبابه بن عبد المنذر» در مورد خرما بُنی با یتیمی نزاع داشت . پیامبر(ص ) حکم فرمود که خرمابُن متعلق به ابی لبابه است . یتیم گریه اش بلند شد و به پیامبر(ص) شکایت کرد . پیامبر(ص) به ابی لبابه گفت: که خرما بن را به من ببخش تا به یتیم برگردانم و به جای آن خداوند به تو نظیر آن را در بهشت خواهد داد. ابی لبابه قبول نکرد. «ابن دحداحه» نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: اگر این درخت خرما را من بخرم و به یتیم دهم باز نظیر این درخت در بهشت برای من خواهد بود؟ پیامبر(ص) فرمود: آری. ابن دحداحه نزد ابی لبابه رفت و گفت این درخت را در مقابل نخلستانم از تو می خرم و او قبول کرد . چندی نگذشت که ابی لبابه درجنگ احد شهید شد.[۱۷۷]
پیامبر(ص) به یاران خود بسیار علاقمند بود و به اشکال مختلف علاقه به یاران خویش را اظهار می فرمود: در جنگ خیبر،« محمود بن مسلمه» همراه مسلمانان جنگ می کرد. گرما برای او سخت شد زیرا او لباس کامل جنگی پوشیده بود. زیر حصار تازه ای که می پنداشت جای کالا و اسباب است و جنگجویی در آن نخواهد بود، نشست تا از سایه آن استفاده کند. در این هنگام یکی از مشرکین به نام «مرحب» سنگ آسیایی بر محمود بن مسلمه انداخت که چنان پیشانی و چهره اش را مجروح کرد که پوست پیشانی او بر چهره اش آویخته شد . پیامبر(ص) پوست را برگرداند و جراحت او را مداوا کرد و زخم او را با پارچه بستند[۱۷۸].
هنگامي كه در جنگ احد همه پراكنده و متواري گشتند، پنج تن از انصار به ياري پيامبر آمدند و دشمنان را با جنگي سخت به عقب راندند. يكي از ايشان «عماره بن زياد» بود كه پس از پيكاري دليرانه، به شدت مجروح شد. حضرت او را در آغوش گرفت و در حالي كه روي پاهاي پيامبر خدا بود در گذشت.[۱۷۹]
در ساعت آخرِ شبی که «سعد بن معاذ» خفته بود، زخمش سرباز کرد ولی او متوجه نشد. پیامبر(ص) با چند نفر از اصحاب برای عیادت او آمدند و دیدند که سعد در روپوش سپید پیچیده شده است . حضرت بالای سر او نشسته و سر او را به دامن گرفت و گفت: خدایا او در راه تو کوشید و رسولت را یاری کرد پس به بهترین طریقی که جان بندگانت را می گیری جان او را بگیر. سعد بیدار شد و گفت: تو رسالت الهی را به جای آوردی. پیامبر(ص) رفت و یک ساعت یا بیشتر که از روز بر آمده بود سعد مرد.[۱۸۰]
مسلمانان جنازه «سعد بن معاذ» یار با وفای پیامبر را غسل دادند و کفن کردند و در تابوت گذاردند. آنگاه پیامبر(ص) را دیدند که گوشه ای از تابوت را از خانه تا بیرون بردوش گرفت . عایشه گفت: پیامبر(ص) را دیدم که پیشا پیش تابوت سعد حرکت می کرد.[۱۸۱]
دفن سعد بن مُعاذ توسط شخص پیامبر(ص) انجام گرفت. بعد از اینکه گور را کندند پیامبر(ص) خود جنازه را کنار گور گذاشت و بر او نماز گزارد، جمعیت به قدری زیاد بود که تمام بقیع پر از مرد شد.[۱۸۲]
« مَزَني» سربازي بود كه بارها و بارها، ياري خواستن پيامبر(ص) را لبيك گفته بود و به ميان دشمن رفته و آنان را تار و مار می كرد، پس از شهادتش، پيامبر در حالي كه خود به شدت مجروح بود و به سختي روي پا، ايستاده بود، به دست خود او را در كفن پيچيد، در گور قرار داد و به خاك سپرد.[۱۸۳]
پيامبر (ص) مسلمانان را امر به دفن اجساد در گورهاي وسيع و خوش منظر مي‌فرمود و سفارش ميكرد از بين كشتگان كساني كه از قرآن بيشتر ميدانستن، زودتر به خاك سپرده شوند.[۱۸۴] او آنها را پس از شهادت فراموش نمی کرد و سالي يك بار پيامبر (ص) به زيات قبر حمزه و ديگر مسلماناني كه در احد كشته شدند ميرفت.[۱۸۵] حضرت زیاده روی در عزاداری را خوش نداشت فرداي روز جنگ احد، جمعي از زنان و مردان به خانه پيامبر (ص) براي اقامه و ادامۀ عزاداري بر كشتگان احد، به ويژه حمزه عموي پيامبر آمدند. اما پيامبر فرمود : اين كار درست نيست و من اين اعمال را نمي‌خواهم و آنان را به شدت از گريه و زاري كردن نهي فرمود.[۱۸۶]
قبل از غزوه طائف پيامبر(ص) به گور «ابي اُحَيحِه سعيد بن عاص» كه برجسته بود مينگريست. ابوبكر گفت : خداوند صاحب اين گور را لعنت كند كه با خدا و رسولش دشمني و ستيزه داشت. دو پسر «ابوحيحه» در مورد پدرشان گفتند : خداوند او را لعنت كند كه نه از ميهمان پذيرايي ميكرد ونه در صدد دفع ظلم بود. پيامبر خطاب به آنان فرمود: دشنام دادن به مردگان مايه آزار زندگان است. اگر ميخواهيد به مشركان لعنت فرستيد، به طور عمومي لعنت كنيد.[۱۸۷] پیامبر اکرم نه تنها نسبت به مردگان بلکه از بدزباني و فحاشي نسبت به دشمن خود نیز بیزار بود؛ پس از خاتمه جنگ احد، «ابوقتاده» وقتي ناظر تأثر عميق رسول خدا(ص) از قتل و مثله كردن حمزه (عمويش) بود، شروع به ناسزا گفتن به قريش كرد. پيامبر سه بار به او امر فرمود : آرام بگير. دفعه چهارم به او فرمود : براي اين بدگوييات در پيشگاه خدا از تو حساب خواهم خواست، اي ابوقتاده، قريش اهل امانت هستند اگر ايشان به پيامبر خود كبر نميورزيد و با او دشمني نمي‌كرد، در پيشگاه الهي به منزلت بالايي ميرسيد «ابوقتاده» گفت : ازديدن خشم و ناراحتي رسول خدا چنين گفته است، كه پيامبر او را بخشيد.[۱۸۸]
رسول خدا شخصی بسیار متواضع بود و از غرور و تکبر بیزار بود. مردمي كه براي اولين بار به خدمت رسول خدا (ص) مي‌رسيدند، نميتوانستند ايشان را بين يارانشان تشخيص دهند، چرا كه ظاهر و رفتار حضرت به دور از هر برتر نمايي، تفاخر و كبر بود.[۱۸۹] شمرده سخن مي‌گفت.[۱۹۰] با كسي‌كه ملاقات ميكرد دست مي‌داد و تا او دستش را از دست وي بيرون نمي‌آورد، پيامبر(ص) دست خود را رها نمي‌كرد. در هنگام نشستن زانويش از زانوي همنشينش جلوتر نبود.[۱۹۱] به كودكان سلام ميكرد
در اثناي جنگ احد، «ابودجاجه» که از سرداران سپاه اسلام بود، شمشيرش كُند شد. پيامبر (ص) شمشير او را تيز كرد و به او برگرداند. وقتي او شمشيرش را از رسول خدا (ص) گرفت با كبر و غرور در بين دو لشكر راه ميرفت، پيامبر در حالی که به او می نگریست، فرمود: اين گونه راه رفتن مورد پسند خدا نيست مگر در چنين موقعيت جنگي.[۱۹۲]
«ابوعبس بن جبر» نزد پیامبر(ص) آمد گفت خرجی ندارم .پیامبر(ص) جامه ای به او داد . پس جامه را فروخت به ۸ درهم ۲ درهم آن را برای خود خرما خرید و ۲ درهم برای خرجی خانواده و با ۴ درهم آن برده ای خرید. در شبی در راه خیبر پیامبر(ص) متوجه مردی شد که برتن او بردی بود که چنان برق می زد که گویی در آفتاب است . پیامبر(ص) پرسید این کیست؟ گفتند: او ابو عبس است . دستور داد او را بگیرند. ابوعبس را از جلو و پشت سر گرفتند . فکر کرد عمل ناپسندی انجام داده است که درباره اش قرآن نازل شده است گفت: من کاری نکردم . پیامبر(ص) به او گفت: چرا پیشاپیش حرکت می کنی و با مردم راه نمی روی ؟ آن جامه جلو باز که به تو دادم چه شد؟ ماجرا را گفت . پیامبر(ص) لبخند زد و گفت: ای ابوعبس تو و دیگر یاران فقیرت اگر سلامت باشید و کمی زنده بمانید مال شما زیاد خواهد شد و آنچه که برای اهل خود باقی می گذارید فراوان می شود . ابوعبس می گوید همان شد که پیامبر(ص) گفته بود[۱۹۳].
رسول خدا همواره لبخند بر لب داشت.[۱۹۴] ایشان حتی در شرایط بحرانی نیز لبخند را از لبان خویش محو نمی کرد. به دنبال فتح مکه «سعد بن ابی سرح» هر گاه پیامبر(ص) را می دید فرار می کرد، روزی پیامبر(ص) وقتی این حالت او را دید لبخندی زد و گفت: او مگر نمی داند که می تواند بیاید و بیعت کند. به ایشان گفته شد چرا می داند ولی خطاهای گذشته را که به یاد می آورد، می ترسد. حضرت فرمود: اسلام گناهان پیشین را می پوشاند. به او این خبر رسید و پس از آن همراه مردم برای عرض سلام به حضور پیامبر(ص) رسید.[۱۹۵] ابوذر نقل می کند که بعد از اینکه ماده شترها ی پیامبر(ص) را آب داده و دوشیده بودیم درخیمه های خود خوابیدیم . نیمه شب «عُیینَه» با چهل سوار به ما هجوم آوردند و در حالی که بالای سر ما ایستاده بودند با فریاد ما را صدا زدند؛ پسرم در برابر آنها ایستادگی کرد، او را کشتند. من از آنها فاصله گرفتم و چون مشغول بازکردن پای بند های شترها بودم از من غافل شدند و سپس شروع به راندن شترها کردند . خود را به حضور پیامبر(ص) رساندم و خبر دادم و آن حضرت لبخند زد.[۱۹۶] زنی به نام « سلمی» می گوید بر در خانه حضرت یکی از ماده شترهای پر شیر پیامبر(ص) را دیدم نزد پیامبر(ص) رفتم و گفتم این شتر شما بر در خانه است پیامبر(ص) شادمان از خانه بیرون آمد ودیدم که سر شتر در دست «ابن اخی عُیَینَه» است . پیامبر(ص) بر او گفت چه کار داری ؟ گفت این شتر را هدیه آوردم پیامبر(ص) لبخندی زد و آن را از او گرفت . یکی دو روز که گذشت پیامبر(ص) دستور داد که سه و قیه نقره به ابن اخی عیینه بدهند و او خشنود نبود . سلمی گوید: من به رسول خدا گفتم شما در مقابل شتر خود به او پول می دهید؟ فرمود: آری، ولی او از من ناخشنود هم هست.[۱۹۷]
ویژگی دیگر رسول خدا عفو و بخشش و رحمت او ولو به نسبت به بدترین دشمنان خود است؛ «ابوسفیان بن حارث» در مورد نحوه بخشش خود از طرف پیامبر(ص) می گوید: به «ابواء» که رسیدم خود را پوشیده و مخفی کردم چون می ترسیدم کشته شوم، زیرا محمد مرا مهدورالدم و واجب القتل اعلام کرده بود. همین که مرکب آن حضرت آشکار شد خود را رویاروی او قرار دادم ولی تا چشم او به من افتاد روی خود را به طرف دیگر برگرداند. من به آن طرف رفتم و باز چهره خود را برگرداند. این کار چند مرتبه تکرار شد. گفتم قبل از اینکه چشم او به من افتد کشته خواهم شد. مسلمانان وقتی دیدند رسول خدا از من روی برگرداند آنها همگی از من روی گردان شدند.[۱۹۸]
ابوسفیان بن حارث نقل می کند: وقتی پیامبر(ص) به «اذاخر» فرود آمد ، به وادی مکه رسید. در آنجا خود را به کنار خیمه پیامبر(ص) رساندم. ناگهان نگاهی به من کرد که ملایمتر از نگاه اول بود. زن های خاندان عبدالمطلب به حضور پیامبر(ص) رفتند. همسر من هم همراه آنها رفته بود و پیامبر(ص) را تا اندازه ای با من بر سر مهر آورده بودند. پیامبر(ص) به سوی مسجدالحرام راه افتاد و من هم همراهشان بودم و از او جدا نمی شدم.[۱۹۹]
درباره« ابوسفیان بن حارث» «ام سلمه» به پیامبر(ص) گفت: ای رسول خدا او از خویشان تو است و اگر او مطلبی گفته همه قریش هم مطلبی گفته اند . البته درباره او قرآن نازل شده است ، شما کسانی که جرم بزرگتر از ابوسفیان داشته اند بخشیده اید و شما از همه مردم به بخشش او سزاوارترید. پیامبر(ص) فرمود: به هیچ یک از آن دو نفر نیازی ندارم. چون ابوسفیان این را شنید گفت: به خدا قسم یا محمد باید مرا ببخشد یا دست پسرم را می گیرم و سر به بیابان می گذارم تا از تشنگی و گرسنگی بمیرم و حال آنکه رسول خدا، تو از همه بردبارتر و کریم تر هستی. چون این گفتار او را بر رسول خدا نقل کردند، بر او رقت و بخشش فرمود[۲۰۰].
پیش از فتح مکه، عباس عموی پیامبر(ص)، وارد خیمه پیامبر(ص) شد، « ابوسفیان»، «حکیم بن حزام» و « بدیل بن ورقاء» را با خود آورده بود. به پیامبر(ص) گفت: من آنها را پناه داده ام و می خواهند به حضور شما برسند. پیامبر(ص) آنها را به حضور پذیرفت. آن ها تمام شب را در خیمه پیامبر(ص) بودند. پیامبر(ص) از آنها اخباری پرسید و به اسلام دعوتشان کرد و فرمود: بگویید: «لا اله الا اللـه» و گواهی دهید که من رسول خدا هستم. آن دو نفر شهادتین گفتند اما ابوسفیان «لا اله الااللـه» را گفت: و پس از این که گواهی رسالت پیامبر(ص) را بر زبان آورد گفت: ای محمد در دل من از این بابت ناراحتی است باشد برای بعد. پیامبر(ص) به عباس فرمود: من آنها را امان دادم و فعلاً آنها را به خیمه خودت ببر[۲۰۱].
چیزی نگذشت تا اینکه ابوسفیان به رسالت پیامبر(ص) نیز اقرار نمود به طوری که خود نقل می کند: پیامبر(ص) به جنگ «حُنین» رفت ، من نیز همراه او بودم. در آنجا آرزو داشتم که برای دفاع از پیامبر(ص) کشته شوم و رسول خدا به من نگاه می کرد. «عباس بن عبدالمطلب» لگام اسب حضرت را گرفته بود و من هم طرف دیگر را داشتم. پیامبر(ص) پرسید: این کیست؟ عباس گفت: این برادر و پسر عموی شما ابوسفیان بن حارث است. لطفاً از او راضی و خشنود شوید. فرمود: چنین کردم، خداوند همه دشمنی هایی که نسبت به من کرده ببخشد. من پای حضرت را در رکاب بوسیدم و حضرت فرمود: برادر به جان من چنین مکن[۲۰۲]. حضرت تحقیر شدن افراد حتی اگر از جانب خود آنان که روزی دشمنش بودند را نمی پسندید.
در روز فتح مکه، هزار نفر از سپاهیان زره پوشیده که با پیامبر(ص) حرکت می کرد وارد شهر مکه شدند. همین که «سعد بن عباده» با پرچم رسول خدا(ص) از برابر «ابوسفیان» گذشت فریاد کشید: ای ابوسفیان امروز روز خون ریختن است و خدا قریش را خوار و ذلیل می کند. وقتی رسول خدا به ابوسفیان رسید، ابوسفیان گفت: آیا شما دستور داده اید که خویشاوندانت را بکشند؟ تو را در مورد قوم خودت به خدا سوگند می دهم و تو نیکوکارتر و با پیوندترین مردمی. پیامبر(ص) فرمود: امروز روز رحمت و مهربانی است امروز روزی است که خداوند قریش را با ایمان عزیز و گرامی خواهد داشت.[۲۰۳]
پس از فتح مکه ، وقتی پیامبر(ص) از در کعبه بیرون آمد، فرمود: سپاس خدایی را که وعده خویش را محقق فرموده و بنده خویش را یاری داد. به جمعیتی که اطراف در کعبه بودند پرسید شما چه می گوئید؟ گفتند: گمانی جز نیکی نداریم که تو برادر بزرگوار و برادرزاده ای گرامی هستی که اکنون به قدرت رسیده ای. پیامبر(ص) فرمود: امروز بر شما ملامتی نیست. خدای تعالی بیامرزدتان و او بخشاینده ترین بخشایندگان است.[۲۰۴]
روز فتح مکه هند دختر عُتبه و همسر ابوسفیان، ام حکیم همسر عِکرِمه بن ابی جهل، بغوم همسر صفوان بن امیه دختر ولید بن مغیره، هند همسر عمرو عاص به همراه ده نفر دیگر از زنان قریش برای تشرف به اسلام خدمت پیامبر(ص) رسیدند. فاطمه دختر پیامبر(ص) و همسر رسول خدا و برخی از زنان خاندان عبد المطلب حضور داشتند. هند که روبند به صورت داشت شروع به سخن کرد و پس از سپاس خداوند و طلب بخشش روبند را برداشت و خود را معرفی کرد. پیامبر(ص) به او خوشامد گفت. آنگاه هند گفت: تا کنون تنها آرزویم ذلیل شدن خاندان شما بود و حال بهترین آرزویم عزیر و محترم بودن آنان است. رسول خدا برای آنان قرآن خواند و با آنان بیعت فرمود. هند درخواست کرد تا با پیامبر(ص) برای بیعت دست دهد. حضرت فرمود: من با زنان دست نمی دهم[۲۰۵].
به دنبال فتح مکه «عکرمه بن ابی جهل» از ترس اینکه به دلیل جنایاتش او را بکشند، فرار کرد. بعد از «ابو سفیان» مهمترین و سر سخت ترین دشمن مسلمانان بود. او پس از فتح مکه، به سواحل تهامه فراری شد تا از طریق کشتی فرار کند. همسرش از پیامبر(ص) برای او امان خواست. او خود را به شوهرش رسانید و از عِکرِمه بن ابی جهل خواست تا مسلمان شود. وی همراه همسرش به مکه آمد. حضرت به یاران خود فرمود: اینک عِکرِمه پیش ما می آید تا مسلمان شود. مبادا به او یا پدرش که مرده است دشنام دهید. دشنام دادن به مرده موجب آزار زنده است و به مرده نیز نمی رسد.[۲۰۶] او خدمت رسول خدا رسید. رسول الله، اسلام را بر او عرضه فرمود و وی آن را پذیرفت و گفت: تو قبل از دعوت به اسلام هم از همه راستگوتر و نیکوکارتر بودی. پس از اسلام عکرمه، رسول خدا به او فرمود هر چه از من بخواهی که به دیگران بخشیده ام به تو هم می بخشم. عکرمه گفت: از تو می خواهم که هر دشمنی که نسبت به تو کردم مرا ببخشی. پیامبر(ص) فرمود: خدایا هر ستیزی که نسبت به من کرده است ببخش و هر اقدامی که برای خاموشی نور تو انجام داده ببخش و او را بیامرز[۲۰۷]
«ابن الزِّبَعرَی» پس از فتح مکه به« نجران» گریخته بود. هنگامی که خبر فتح کامل مکه را شنید و احتمال حمله پیامبر(ص) به منطقه نجران را داد برای اسلام آوردن به سوی پیامبر(ص) شتافت. پیامبر(ص) در جمع اصحاب نشسته بود. چشم پیامبر(ص) که به او افتاد فرمود: نور ایمان در چهره اش هویداست. او جلو آمد و سلام داد و گواهی به یگانگی خدا و بندگی و رسالت رسول خدا داد. وی اظهار کرد من با شما دشمن بودم و لشکرها برای جنگ با تو فراهم کردم. پیاده و سوار بر اسب و شتر برای ستیز با تو تلاش کردم. فرار کردم و تصمیم نداشتم مسلمان شوم. خداوند محبت اسلام را در دلم انداخت و به گمراهی خود پی بردم و فهمیدم که پرستش سنگی که هیچ نمی فهمد و قربانی برای او، برای هیچ خردمندی روا نیست. او خواست ببیند که آیا خداوند او را بخشیده است. رسول خدا فرمود: اسلام همه گذشته فرد را می پوشاند[۲۰۸].
پس از فتح مکه وحشی، قاتل حمزه سید الشهداء به طائف فرار کرد. رسول خدا دستور قتل او را صادر فرمود. مسلمانان در طلب کشتن او بر آمدند. وحشی که آوازه رحمت رسول خدا را شنیده بود همراه نمایندگان طائف خدمت رسول خدا رسید. رسول خدا هنگامی که او را دیدند گفتند تو وحشی هستی؟ گفت آری و آمده ام اسلام بیاورم. حضرت اسلام او را پذیرفتند و او را بخشیدند ولی به او فرمودند: خودت را از نظرم پوشیده دار.[۲۰۹] «هبار بن اَسرد» از دشمنان سرسخت اسلام و مسلمانان بود. او با نیزه به پشت دختر پیامبر(ص)، زینب، زده بود و باعث سقط جنین او شد. حضرت دستور قتل او را صادر کرده بود ولی از سوزاندن وی نهی فرمودند که فقط خدای آتش می تواند با آتش، کسی را عذاب کند. مدتها بود که مسلمانان نتوانسته بودند به او دست پیدا کنند و حتی در فتح مکه نیز دسترسی به وی ممکن نشد. روزی در حالی که پیامبر(ص) در شهر مدینه در جمع اصحاب نشسته بود او ظاهر شد. وی مردی سخنور بود و در ضمن سخنان اقرار به اسلام کرد و حضرت عذر او را پذیرفت و از دشنام و تعرض به او منع فرمود و او را مورد بخشش خود قرار داد.[۲۱۰]
رسول خدا پیام آور رحمت بود و اصولاً نمی توانست بپذیرد مسلمانی از وی ناراحتی به دل داشته باشد. در نبردی «مغیره بن معاویه» که از مشرکین بود دستگیر شد. پیامبر(ص) به عایشه فرمودند: مواظب این اسیر(مغیره) باش که فرار نکند و از خانه بیرون رفتند. عایشه با زنی سرگرم صحبت شد و مغیره از این فرصت استفاده کرد و فرار نمود. رسول خدا باز گشتند و مغیره را ندیدند. به عایشه گفتند: اسیر کجاست؟ او گفت: الان همینجا بود! من از او غافل شدم. حضرت فرمود: خدا دستت را قطع کند و از خانه بیرون رفتند و مردم را صدا زده و آنان مغیره را بار دیگر دستگیر کردند. پیامبر(ص) نزد عایشه برگشتند. عایشه دست خود را می مالید؟ حضرت پرسیدند: چرا چنین می کنی؟ گفت: می خواهم ببینم دستم چگونه قطع می شود؟! مگر شما چنین نفرین نکردی!؟ پیامبر(ص) ناراحت شدند و رو به قبله دست خود را بلند کرده و گفتند: پروردگارا من هم انسانم، گاه خشمگین می شوم و گاه اندوه می خورم. خدایا هر زن و مرد مومنی را که نفرین کردم نفرین مرا بر او رحمت قرار ده.[۲۱۱]
رفتار پیامبر(ص) دشمن را هم متحول می ساخت؛ ابو بکر نقل می کند که در سفر حج ،« سهیل بن عمرو» آمده بود. او را دیدم که نزدیک کشتارگاه ایستاده بود و شتر خود را نزد پیامبر(ص) آورد و پیامبر(ص) به دست خود قربانی او را کشتند . وقتی پیامبر(ص) کسی را خواسته که سر ایشان را بتراشد دیدم که سهیل موهای حضرت را بر می دارد و بر چشم خود می نهد. در حالی که به یاد دارم که او در روز حدیبیّه حاضر نشد که در صلح نامه بسم ا… و نام رسول ا… نوشته شود[۲۱۲].
رسول خدا(ص) زنان قریش را نیز به دلیل اخلاق و رفتار مهربانانه آنها می ستود. پس از فتح مکه برخی از مهاجر و انصار در مورد زیبایی و کمالات زنان قریش با یکدیگر به مجادله برخواستند. پیامبر(ص) به نفع زنان قریش سخن گفت و فرمود: شما این زنان را در حال مصیبت پدران و برادران و همسران خود می بینید، بهترین زنان، زنان قریش هستند چرا که از همه به فرزند و شوهر و همسر مهربان تر و بخشنده تر هستند. [۲۱۳]
«ام هانی» دو نفر از خویشان مشرک شوهر خود را در خانه اش پناه داده بود . ناگاه علی (ع) در حالی که سواره و پوشیده در زره آهنی بود از راه رسید و چون آن دو را دید خواست آنها را بکشد که «ام هانی» مانع شد. او خود را به محل خیمه پیامبر(ص) در «بطحاء» رساند و فاطمه را دید . به او گفت: علی خواسته آنها را بکشد. فاطمه گفت: تو چرا مشرکان را امان دادی؟ پیامبر(ص) وارد شد و ام هانی ماجرا را گفت. پیامبر(ص) فرمود: هر کس را که تو امان داده ای ما هم امان می دهیم و هر کس را که تو پناه داده ای من هم پناه می دهم[۲۱۴].
رسول خدا دوست نداشت عواطف طبیعی افراد نیز دستمایه خشونت شود و از بین برود. « سعدبن وقاص» هنگامي كه مشركان در جنگ احد پيامبر خدا را مجروح كردند، نسبت به برادرش كه در سپاه مشركان بود، خشمگين شد و در صدد برآمد تا او را بكشد. اما، وقتي پيامبر او را در جستجوي برادرش ديد و به نيت او آگاه شد، بهتر دید که اگر قرار است برادر سعد کشته شود به دست دیگری باشد لذا فرمود: آيا ميخواهي خودت را بكشي؟ و او را از قصدش منصرف فرمود.[۲۱۵]
رسول خدا به اقشار آسیب پذیر توجهی ویژه داشت و دوست داشت با رفتار خود ظلم تاریخی نسبت به این اقشار را با فرهنگ سازی از میان بردارد. غلامی از «بنی خزاعه» هدایایی آورده بود. پیامبر(ص) اکرم او را در مقابل خود نشاند. آن غلام لباسی کهنه به تن داشت. پیامبر(ص) از او پرسیدند که در کجا اهل خود را ترک کرده ای؟ گفت: در «ضجنان» و سرزمین های نزدیک آن. پیامبر(ص) گفت: زمین ها در چه حالی است ؟ غلام گفت: درختها برگ کرده و علفهای خوشبو رمیده و زمین پر از آب و علف است و … پیامبر(ص) از شیرینی و شیوایی سخنان غلام تعجب فرمود و دستور داد، جامه ای به او بدهند . غلام به پیامبر(ص) گفت : می خواهم دست تو را در دست گیرم تا خیر و برکت نصیبم شود . دست پیامبر(ص) را گرفت و بوسید و پیامبر(ص) دست بر سرش کشید و دعایش کرد . غلام سن زیادی کرد و در میان قوم خود داری فضل و بزرگی شد و در روزگار «ولید بن عبد الملک» درگذشت.[۲۱۶]
در خطبهاي كه پيامبر در عرفات در اواخر عمر خود ایراد فرمود، نگرانی خویش را در مورد بردگان مطرح ساخت و در مورد رعایت حقوق زنان این چنين مطرح کرد: در مورد زنان، از خدا بترسيد، كه آنها امانت های خداوند در نزد شما هستند. بر شما واجب است كه خوراك و پوشاك آنها را به شايستگي تامین كنيد.[۲۱۷]
قبل از اسلام میراث کسی که می مرد، در صورت نداشتن فرزند پسر، به برادر می رسید و دختران ارث نمی بردند. هنگامی که «محمود بن مسلمه» در جنگ زخمی شد و در بستر بیماری روزهای آخر عمر خود را طی می کرد، به برادرش محمد گفت: مبادا دختران من به گدایی میان قبایل بروند. دیری نگذشت که پیامبر(ص) فرمود: چه کسی می رود به محمود مژده دهد، که خداوند احکام ارث دختران را نازل کرد. «جعال بن سراقه» نزد محمود بن مسلمه رفت و این خبر را به او داد او بعد از شنیدن این خبر شهید شد.[۲۱۸]
«صفیه» قبلاً همسر «کنانه بن ابی الحقیق» بوده است که در جنگی اسیر شد. پیامبر(ص) او را همراه بلال به محل اقامت خود فرستادند. بلال او و دختر عمویش را از کشتارگاه جنگ عبود داد . دختر عموی صفیه فریادی درد آور کشید. پیامبر(ص) از این کار بلال ناراحت شده و فرمودند: مگر رحم از تو رفته است که دخترک کم سن و سالی را از میان کشتگان عبور می دهی؟ بلال گفت: نمی دانستم که این کار را خوش ندارید و می خواستم کشتارگاه خویشاوندان خود را ببینند[۲۱۹] «صفیه» بعداً یکی از همسران پیامبر(ص) شد. او نقل می کند: همسران پیامبر(ص) به من فخر می فروختند و به من به طعنه می گفتند: دختر یهودی. در حالی که پیامبر(ص) به من لطف و محبت زیادی می کردند. روزی در حالی که می گریستم پیامبر(ص) بر من وارد شد و فرمود چه شده است؟ ماجرا را گفتم. پیامبر(ص) ناراحت شدند و فرمودند: از این پس اگر بر تو فخر فروختند یا حرف خود را تکرار کردند تو به آنها بگو: پدر من هارون (ع) و عمویم موسی بن عمران (ع) است[۲۲۰]
به طور کلی حضرت دوست نداشت هیچ کس موجب ناراحتی و آزار دیگری شود حتی در عبادات. در «حجه الوداع» هنگام انجام مناسك حج رسول خدا (ص) به عمر توصيه فرمود : تو مردي قوي هستي، اگر ديدي اطراف حجر الاسود خالي از جمعيت است آن را استعلام كن وگرنه برای مردم ايجاد مزاحمت نكن و موجب سختي و زحمت براي خودت و ديگران نشو.[۲۲۱] پيامبر «عثمان بن ابي العاص» را به عنوان امام جماعت نماز «بني ثقيف» انتخاب كرد، و به او توصيه فرمود: اگر در تنهايي نماز ميگذاري هر طور ميخواهي نماز بخوان ولی هنگامي كه با جماعت نماز ميگذارد، رعايت حال ضعيفترين آنها را بكن.[۲۲۲]
í با همکاری سمیرا حسینی دانشجوی کارشناس علوم آزمایشگاهی
[۱] انما بعثت الاتمم مکارم الاخلاق، صالح الاخلاق، حسن الاخلاق.ابن سعد، الطبقات الکبری، داربیروت، ج۱، ۱۹۸۵، ص۱۹۲-۱۹۳
[۲] ۹۶علق،۱۶
[۳] ۹۳ضحی، ۹-۱۰؛ ۹۰بلد،۱۲-۱۶؛ ۱۰۷ماعون،۲-۷؛.
[۴] ۱۰۴همزه،۱و۲
[۵] ۹۰بلد،۱۲-۱۶ اینکه قرآن کریم آزاد سازی برده ها را برای مردم دشوار دانسته است و اینکه آزاد سازی بردگان را در ردیف رفع نیاز فقرا و مساکین اعلام کرده است و از طرف دیگر بخشی از اعتبارات خمس و زکات را برای آزاد سازی بردگان اختصاص داده است نشان می دهد که اسلام وجود بردگان در جامعه اسلامی را محکوم می داند و راههای آزاد سازی تدریجی آن را از طرق مختلف پیش بینی کرده است.
[۶] ۸۳مطففین، ۱-۳و۲۹-۳۲
[۷] ۸۲انفطار،۶
[۸] الهکم التکاثر، حتی زرتم المقابر… ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم.۱۰۲تکاثر،۱و۲و۸
[۹] – قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلاَدَكُم مِّنْ إمْلاَقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ، سوره الانعام آيه ۱۵۱ بگو: (بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده براى شما بخوانم: چيزى را با او شريك قرار مدهيد؛ و به پدر و مادر احسان كنيد؛ و فرزندان خود را از بيم تنگدستى مكشيد؛ ما شما و آنان را روزى مىرسانيم؛ و به كارهاى زشت -چه علنى آن و چه پوشيده(اش)- نزديك مشويد؛ و نَفْسى را كه خدا حرام گردانيده، جز بحق مكشيد. اينهاست كه (خدا) شما را به (انجام دادن) آن سفارش كرده است، باشد كه بينديشد.
[۱۰] قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِكُواْ بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَن تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ. سوره الاعراف آيه ۳۳ . بگو: (پروردگار من فقط زشتكاريها را -چه آشكارش (باشد) و چه پنهان- و گناه و ستم ناحق را حرام گردانيده است؛ و (نيز) اينكه چيزى را شريك خدا سازيد كه دليلى بر (حقّانيّت) آن نازل نكرده؛ و اينكه چيزى را كه نمىدانيد به خدا نسبت دهيد.
[۱۱] لا اکره احداً منکم، انما ارید ان تمنعونی مما یراد بی من القتل، حتی ابلّغ رسالات ربی. احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۳۹۴
[۱۲] فقال زید بن حارثه کیف تدخل علیهم و هم اخرجوک؟ الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۱۲
[۱۳] ابن هشام، السیره النبویه، احیاء التراٍٍٍث العربی، بیروت، ۱۹۹۵، ج۲، ص۴۲
[۱۴] تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۳۹۷
[۱۵] لا یکون لنا علیک اجتماع. الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۱۹
[۱۶] بل الدم الدمُ. و الهدم الهدم، انا منکم و انتم منی، احارب من حاربکم، و اسالم من سالمتم. السیرة النبویة، ج۲، ص۵۵.
[۱۷] السیرة النبویة، ج۲، ص۵۶
[۱۸] تاریخ طبری، ج۳، ص۹۲۹، السیرة النبویه، ج۲، ص۱۱۰
[۱۹] لو انقت ما فی الارض جمیعاً ما الف بین قلوبهم و لکن الله الف بینهم.(۸انفال، ۶۳)
[۲۰] واذکروا نعمت الله علیکم اذ کنتم اعداً فالف بین قلوبکم و اصبحتم بنعمته اخواناً و کنتم علی شفا حفرة من النار فانقذکم منها(۳آلعمران، ۱۰۳) حكم توارث برادر دینی از برادر دینی تا جنگ بدر برقرار بود ولی از زمانی که تا حدودی وضع اقتصادی مهاجرین بهتر شد با نزول ايه: اولي الارحام بعضهم اولي بعض في كتاب الله، ۸انفال،۷۵ بعد از جنگ بدر منسوخ گرديد. محقق، محمد باقر، شان نزول آیات، انتشارات اسلامی، ۱۳۵۹، ص۳۰۰
[۲۱] عبدالرحمن بن خلدون، مقدمه ابن خلدون، محمد پروين گنابادي، تهران شركت انتشارات‌علمي و فرهنگي، ۱۳۶۹، ج۱، صفحه ۳۰۲
[۲۲] السیرة النبویة، ج۲، ص۱۱۵-۱۱۸
[۲۳] المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولياء بعض يامرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و يقيمون الصلوة و يؤتون الزكاة و يطيعون الله و رسوله اولئك سيرحمهم الله، ان الله عزيز حكيم. ۹توبه۷۱. مردان و زنان مؤمن سرپرست يكديگرند. امر به معروف و نهي از منكر مي کنند، نماز اقامه مي‌كنند، زكات مي‌پردازند و از خدا و رسول او اطاعت مي‌كنند، خداوند بزرگ مرتبه و حكيم است.
[۲۴] و امرهم شوري بينهم و مما رزقناهم ینفقون. ۴۲شوري، ۳۸ مومنان میان یکدیگر در كارشان رایزنی می کنند و از آنچه روزیشان داده ایم می بخشند. فبما رحمة من الله لنتَ لهم و لو کنتَ فظاً غلیظَ القلب لانفضّوا من حولک فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی لامر فاذا عزمتَ فتوکل علی الله.۳آل عمران، ۱۵۹
[۲۵] ولتکن منکم امةٌ یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون(۳آل عمران،۱۰۴) باید از میان شما کسانی باشند که مردم را به نیکی فراخوانند و به کار شایسته فرمان دهند و از کار ناشایست باز دارند؛ اینان رستگارانند.
[۲۶] طبقات ابن سعد ج۱، ص۲۵۶
[۲۷] طبقات ابن سعد ج۱، ص۴۰۰
[۲۸] طبقات ابن سعد ج۱، ص۴۰۱
[۲۹] طبقات ابن سعد ج۱، ص۴۰۲
[۳۰] طبقات ابن سعد ج۱، ص۴۰۵و۴۰۶
[۳۱] طبقات ابن سعد ج۱، ص۴۰۴
[۳۲] مغازی، ص ۵۱۳
[۳۳] ِ قَضَمَ الدُّنْيَا قَضْماً، وَلَمْ يُعِرْهَا طَرْفاً، أَهْضَمُ أَهْلِ الدُّنْيَا كَشْحاً، وَأَخْمَصُهُمْ مِنَ الدُّنْيَا بَطْناً، عُرِضَتْ عَلَيْهِ الدُّنْيَا فَأَبَى أَنْ يَقْبَلَهَا، وَعَلِمَ أَنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ أَبْغَضَ شَيْئاً فَأَبْغَضَهُ، وَحَقَّرَ شَيْئاً فَحَقَّرَهُ، وَصَغَّرَ شَيْئاً فَصَغَّرَهُ. وَلَوْ لَمْ يَكُنْ فِينَا إِلاَّ حُبُّنَا مَا أَبْغَضَ اللهُ، وَتَعْظِيمُنَا مَا صَغَّرَ اللهُ، لَكَفَى بِهِ شِقَاقاً للهِِ، وَمُحَادَّةً عَنْ أَمْرِ اللهِ. وَ لَقَدْ كَانَ(صلى الله عليه وآله) يَأْكُلُ عَلَى الْأَرْضِ وَ يَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ يَخْصِفُ بِيَدِهِ نَعْلَهُ وَ يَرْقَعُ بِيَدِهِ ثَوْبَهُ وَ يَرْكَبُ الْحِمَارَ الْعَارِيَ وَ يُرْدِفُ خَلْفَهُ وَ يَكُونُ السِّتْرُ عَلَى بَابِ بَيْتِهِ فَتَكُونُ فِيهِ التَّصَاوِيرُ فَيَقُولُ يَا فُلَانَةُ لِإِحْدَى أَزْوَاجِهِ غَيِّبِيهِ عَنِّي فَإِنِّي إِذَا نَظَرْتُ إِلَيْهِ ذَكَرْتُ الدُّنْيَا وَ زَخَارِفَهَا فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْيَا بِقَلْبِهِ وَ أَمَاتَ ذِكْرَهَا مِنْ نَفْسِهِ وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِيبَ زِينَتُهَا عَنْ عَيْنِهِ لِكَيْلَا يَتَّخِذَ مِنْهَا رِيَاشاً وَ لَا يَعْتَقِدَهَا قَرَاراً وَ لَا يَرْجُوَ فِيهَا مُقَاماً فَأَخْرَجَهَا مِنَ النَّفْسِ وَ أَشْخَصَهَا عَنِ الْقَلْبِ وَ غَيَّبَهَا عَنِ الْبَصَرِ وَ كَذَلِكَ مَنْ أَبْغَضَ شَيْئاً أَبْغَضَ أَنْ يَنْظُرَ إِلَيْهِ وَ أَنْ يُذْكَرَ عِنْدَهُ وَ لَقَدْ كَانَ فِي رَسُولِ اللَّهِ (ص) مَا يَدُلُّكُ عَلَى مَسَاوِئِ الدُّنْيَا وَ عُيُوبِهَا إِذْ جَاعَ فِيهَا مَعَ خَاصَّتِهِ وَ زُوِيَتْ عَنْهُ زَخَارِفُهَا مَعَ عَظِيمِ زُلْفَتِهِ فَلْيَنْظُرْ نَاظِرٌ بِعَقْلِهِ أَكْرَمَ اللَّهُ مُحَمَّداً بِذَلِكَ أَمْ أَهَانَهُ فَإِنْ قَالَ أَهَانَهُ فَقَدْ كَذَبَ وَ اللَّهِ الْعَظِيمِ بِالْإِفْكِ الْعَظِيمِ وَ إِنْ قَالَ أَكْرَمَهُ فَلْيَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهَانَ غَيْرَهُ حَيْثُ بَسَطَ الدُّنْيَا لَهُ وَ زَوَاهَا عَنْ أَقْرَبِ النَّاسِ مِنْهُ فَتَأَسَّى مُتَأَسٍّ بِنَبِيِّهِ وَ اقْتَصَّ أَثَرَهُ وَ وَلَجَ مَوْلِجَهُ وَ إِلَّا فَلَا يَأْمَنِ الْهَلَكَةَ فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ مُحَمَّداً ص عَلَماً لِلسَّاعَةِ وَ مُبَشِّراً بِالْجَنَّةِ وَ مُنْذِراً بِالْعُقُوبَةِ خَرَجَ مِنَ الدُّنْيَا خَمِيصاً وَ وَرَدَ الْآخِرَةَ سَلِيماً لَمْ يَضَعْ حَجَراً عَلَى حَجَرٍ حَتَّى مَضَى لِسَبِيلِهِ وَ أَجَابَ دَاعِيَ رَبِّهِ. نهجالبلاغة خ۱۵۹.
[۳۴] مغازی، ص ۴۱۴
[۳۵] مغازی، ص ۷۴۱ ـ ۷۴۷
[۳۶] انما الصدقاتُ للفقراء و المساکین و العاملین علیها و المولفه قلوبهم و فی الرقاب و الغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل، فریضه من الله، و الله علیم حکیم(۹توبه،۹)
[۳۷] وسائل الشیعه، ج۱۱، باب ۶۸، ص۱۱۳-۱۱۴، محمد حسن حر العاملی، تهران، مکتبه الاسلامیه، بی تا
[۳۸] …متقین الذین یومنون بالغیب و یقیمون الصلوات و مما رزقناهم ینفقون.(۲بقره، ۲و۳) یسئلونک ما ذا ینفقونَ قل ما انفقتم من خیر فللوالدین و الاقربین و الیتمی و المسکین و ابن السبیل و ما تفعلوا من خیرٍ فان الله به علیم(بقره، ۲۱۵) الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثم لا یتبعون ما انفقوا منّّاً و اذیً لهم اجرهم عند ربهم و لا خوفُ علیهم و لا هم یحزنون(بقره، ۲۶۲)
[۳۹] السیره النبویه، لابن هشام، بیروت، احیاء التراث العربی، ج۲، ص۱۱۴
[۴۰] مغازی، ص ۵۵۸
[۴۱] مغازی، ص ۷۸۷
[۴۲] مغازی، ص ۸۱۳
[۴۳] مغازی، ص ۳۰۶
[۴۴] طبقات ابن سعد، ج۲، ص۲۲۶،۲۲۷،۲۹۲
[۴۵] مغازی، ص ۸۵۳
[۴۶] مغازی، ص ۲۹۸
[۴۷] مغازی، ص ۴۳۷
[۴۸] مغازی، ص ۴۴۹
[۴۹] مغازی، ص ۷۱۷
[۵۰] مغازی، ص ۷۶۶
[۵۱] مغازی، ص۷۴۶
[۵۲] و ان جنحوا للسلم فاجنح لها و توکل علی الله. انفال، ۵۹
[۵۳] و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدو الله و عدوکم. به اندازه توان نیرو و سواره نظام آماده سازید تا دشمن خدا و شما از آن بترسند. انفال، ۶۰
[۵۴] مغازی، ص ۴۸۲
[۵۵] مغازی، ص ۹۶
[۵۶] مغازی ج ۱ ص ۱۹
[۵۷] سيره ابن هشام، ج۲، ص۷۱۶
[۵۸] مغازی، ص۶۵
[۵۹] مغازی، ص ۷۴- ۷۶
[۶۰] مغازی، ص ۵۲۵
[۶۱] مغازی، ص ۵۲۵
[۶۲] مغازی، ص ۷۴- ۷۶
[۶۳] مغازی، ص ۶۹۰
[۶۴] مغازی، ص ۵۲۲
[۶۵] مغازی، ص ۵۲۴
[۶۶] مغازی، ص ۵۲۴
[۶۷] مغازی، ص ۵۲۲
[۶۸] مغازی، ص ۷۸
[۶۹] مغازی، ص ۷۸
[۷۰] مغازی، ص ۷۰۰
[۷۱] مغازی، ص ۵۱۹
[۷۲] مغازی، ص ۷۰۰
[۷۳] مغازی، ص ۵۲۰-۵۲۱
[۷۴] مغازی، ص ۵۴۱
[۷۵] مغازی، ص ۵۲۰
[۷۶] مغازی، ص ۴۹۴
[۷۷] مغازی، ص ۴۵۲
[۷۸] مغازی، ص ۴۲۳
[۷۹] مغازی، ص ۱۳
[۸۰] مغازی، ص۷۳- ۷۶- ۷۷
[۸۱] مغازی، ص ۲۸۰
[۸۲] مغازی، ص ۵۱۹
[۸۳] توبه، ۱۲۸
[۸۴] مغازي واقدي، ج۲، ص۱۴۳
[۸۵] مغازي واقدي، ج۳، ص۲۶
[۸۶] طبقات، ج۱، ص۲۵۵و۲۵۷
[۸۷] طبقات، ج۲، ص۳۴۲
[۸۸] طبقات، ج۱، ص۲۴۹
[۸۹] مغازي واقدي، ج۱، ص۴۹ و ۵۴
[۹۰] السیرة النبویه، ص۲۳۳-۲۳۴
[۹۱] مغازی، ص ۴۵
[۹۲] مغازی، ص ۴۵۰
[۹۳] لتجدن اشد الناس عداوه للذين امنوا اليهود و الذين اشركوا و لتجدن اقربهم موده للذين آمنواالذين قالوا انا نصارا، ذلك بان منهم قسيسين و رهبانا و انهم لا يستكبرون(مائده – ۸۲ )
[۹۴] يا ايها النبي جاهد الكفار و المنافقين و اغلظ عليهم و مأواهم جهنم و بئس المصير.۹توبه۷۳
[۹۵] ۸انفال، ۶۰
[۹۶] مغازي واقدي، ج۱، ص۷ و طبقات، ج۲، ص۲
[۹۷] مغازي ج۱، ص۵
[۹۸] السیرة النبویة، ج۲، ص۲۲۷
[۹۹] السیرة النبویة، ج۲، ص۱۸۵-۱۹۰
[۱۰۰] مغازی، ص ۳۴۷
[۱۰۱] منهم الذین یوذون النبی و یقولون هو اذن، قل اذن خیر لکم یومن بالله و یومن للمومنین(۹توبه،۶۱)
[۱۰۲] سیرت رسول الله، ج۲، ص۵۳۶
[۱۰۳] السیرة النبویه، ج۱، ص۲۴۷
[۱۰۴] مغازی، ص ۷۰۶
[۱۰۵] السیرة النبویه، ج۲، ص۲۳۲
[۱۰۶] سیرت رسول الله، ج۲، ص۶۴۸-۶۴۹
[۱۰۷] السیرة النبویه، ج۳، ص۲۴۶
[۱۰۸] مغازی، ص ۴۴۰
[۱۰۹] مغازی، ص ۴۸۹-۴۹۰
[۱۱۰] طبقات ابن سعد، ج۱، ص ۳۶۶
[۱۱۱] طبقات ابن سعد، ج۱، ص ۳۷۰
[۱۱۲] مغازی، ص ۴۹۴- ۴۹۳
[۱۱۳] مغازی، ص ۴۹۲
[۱۱۴] مغازی، ص ۳۴۸
[۱۱۵] مغازی، ص ۳۴۷-۳۴۸
[۱۱۶] مغازی، ص ۴۷۹
[۱۱۷] مغازی، ص ۱۵۱
[۱۱۸] مغازی، ص ۴۰۲_ ۴۰۳
[۱۱۹] مغازی، ص ۳۰۱
[۱۲۰] مغازی، ص ۷۰۳
[۱۲۱] مغازی، ص ۴۲۴
[۱۲۲] مغازی، ص ۸۳
[۱۲۳] مغازی، ص ۴۳۲
[۱۲۴] مغازی، ص ۷۹
[۱۲۵] مغازی، ص ۸۷
[۱۲۶] مغازی، ص ۸۸
[۱۲۷] مغازی، ص ۳۰۵
[۱۲۸] مغازی، ص ۷۰۹
[۱۲۹] مغازی، ص ۷۱۸
[۱۳۰] مغازی، ص ۷۲۵
[۱۳۱] مغازی، ص ۷۲۴
[۱۳۲] مغازی، ص ۳۸۸- ۳۸۹
[۱۳۳] مغازی، ص ۵۱۴
[۱۳۴] مغازی، ص ۵۲۱
[۱۳۵] و کتبنا علیهم فیها ان النفس بالنفس و العین بالعین و الانف بالانف و الاذن بالاذن و السن بالسن و الجروه قصاصٌ فمن تصدق به، فهو کفارة له، و من لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم الظالمون(۵مائده،۴۵) یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم القصاصُ فی القتلی، الحر بالحر و الهبد بالعبد، و الانثی بالانثی، فمن عُفی لهُ من اخیه شیئٌ فاتباعُ بالمعروف و ادائُ الیه باحسنٍ ذلک تخفیف من ربکم و رحمة فمن اعتدی بعد ذلک فله عذاب الیم، و لکم فی القصاص حیوة یااولی الالباب لعلکم تتقون(۲بقره، ۱۷۸-۱۷۹)
[۱۳۶] مغازی، ص ۷۰۱
[۱۳۷] مغازی، ص ۷۶
[۱۳۸] مغازی، ص ۲۲۰
[۱۳۹] مغازی، ص ۷۱۱
[۱۴۰] مغازی، ص ۶۳۰
[۱۴۱] با تقدیم و تاخیر، مغازی، ص ۶۳۹-۶۴۰
[۱۴۲] مغازی، ص ۶۳۹
[۱۴۳] مغازی، ص ۶۱۴ و ۶۳۷
[۱۴۴] مغازی، ص ۴۲
[۱۴۵] مغازی، ص ۷۱۵
[۱۴۶] مغازی، ص ۳۳۳- ۳۳۴
[۱۴۷] مغازی، ص ۳۳۹- ۳۴۰
[۱۴۸] مغازی، ص۶۸۰
[۱۴۹] مغازی، ص ۵۶۰
[۱۵۰] مغازی، ص ۵۶۴
[۱۵۱] مغازی، ص ۶۳۶-۶۳۷
[۱۵۲] مغازی، ص۶۶۵
[۱۵۳] مغازی، ص ۶۶۸
[۱۵۴] مغازی، ص۶۶۵
[۱۵۵]مغازی، ص ۶۳۹-۶۴۰
[۱۵۶] مغازی، ص ۶۸۱
[۱۵۷] السیرة النبویة، ج۴، ص۹۲
[۱۵۸] طبقات ابن سعد، ج۱، ص ۳۵۹
[۱۵۹] مغازي واقدي، ج۱، ص۱۳۳
[۱۶۰] آل عمران، ۱۸۶
[۱۶۱] سيره ابن هشام، ج۲، ص۷۲۳
[۱۶۲] مغازی، ص ۴۳۶
[۱۶۳] مغازی، ص ۵۷۱
[۱۶۴] مغازی، ص ۵۶۸
[۱۶۵] مغازی، ص ۵۷۲
[۱۶۶] مغازی، ص ۱۴۴
[۱۶۷] مغازی، ص ۴۱۴- ۴۱۵
[۱۶۸] مغازی، ص ۷۷۲
[۱۶۹] مغازی، ص ۷۳۳
[۱۷۰] مغازی، ص ۷۳۴
[۱۷۱] مغازی، ص ۷۳۶
[۱۷۲] مغازی، ص ۶۹۴
[۱۷۳] مغازی، ص ۱۴۲
[۱۷۴] مغازی، ص ۱۱
[۱۷۵] مغازی، ص ۵۵۲- ۵۵۳
[۱۷۶] مغازی واقدی، ص۷۷۹-۸۰۳
[۱۷۷] مغازی، ص ۳۸۱-۳۸۲
[۱۷۸] مغازی، ص ۴۹۱
[۱۷۹] مغازی، ص ۱۷۵
[۱۸۰] مغازی، ص ۳۷۹
[۱۸۱] مغازی، ص ۳۹۹-۳۹۸
[۱۸۲] مغازی، ص ۳۹۹- ۴۰۰
[۱۸۳] مغازی، ص ۱۹۹
[۱۸۴] مغازی، ص ۲۲۴
[۱۸۵] مغازی، ص ۲۲۵
[۱۸۶] مغازی، ص ۲۲۸
[۱۸۷] مغازی، ص ۷۰۵
[۱۸۸] مغازی، ص ۲۰۹
[۱۸۹] مغازی، صص ۳۵ ـ ۷۳
[۱۹۰] طبقات ابن سعد، ج۱، ص ۳۶۱
[۱۹۱] طبقات ابن سعد، ج۱، ص ۳۶۳
[۱۹۲] مغازی، ص ۱۸۷
[۱۹۳] مغازی، ص ۴۸۳
[۱۹۴] طبقات ابن سعد، ج۱، ص ۳۵۳
[۱۹۵] مغازی واقدی، ج۲، ص۶۵۵
[۱۹۶] مغازی، ص ۴۰۸
[۱۹۷] مغازی، ص ۴۱۵
[۱۹۸] مغازی، ص ۶۱۷
[۱۹۹] مغازی، ص ۶۱۸
[۲۰۰] مغازی، ص ۶۲۰
[۲۰۱] مغازی، ص ۶۲۳
[۲۰۲] مغازی، ص ۶۱۸-۶۱۹
[۲۰۳] مغازی، ص ۶۲۸
[۲۰۴] مغازی، ص ۶۳۹
[۲۰۵] مغازی، ص ۶۵۰
[۲۰۶] مغازی، ص ۶۵۱
[۲۰۷] مغازی، ج۲، ۶۵۲
[۲۰۸] مغازی، ص ۶۴۸
[۲۰۹] مغازی، ج۲، ص۶۶۰
[۲۱۰] مغازی، ج۲، ص۶۵۵-۶۵۷
[۲۱۱] مغازی، ص ۴۱۹- ۴۲۰
[۲۱۲] مغازی، ص ۴۶۴
[۲۱۳] مغازی، ج۲، ص۶۶۳
[۲۱۴] مغازی، ص ۶۳۴- ۶۳۵
[۲۱۵] مغازی، ص ۱۷۸
[۲۱۶] مغازی، ص ۴۴۹
[۲۱۷] مغازی، ص ۸۴۴
[۲۱۸] مغازی، ص ۵۰۲
[۲۱۹] مغازی، ص ۵۱۴
[۲۲۰] مغازی، ص ۵۱۵
[۲۲۱] مغازی، ص ۸۴۰
[۲۲۲] مغازی، ص ۷۳۷
