شرح نامه ۱۶

بسم الله الرحمن الرحیم

زمینه‌شناسی نامه ۱۶

جنگ صفین بین امیرالمومنین(ع) و مردم عراق از یک سو و معاویه و مردم شام از سوی دیگر درگرفت، امام در توصیه به یاران خود مطالب مهمی را گوشزد می‌کنند تا نبرد مقدس آنان با موفقیت و پیروزی همراه باشد. دانستن این مطالب از دو جهت برای لشکریان حائز اهمیت بود؛ یکی از نظر تاکیتیک‌های نظامی و دیگری از نظر فکری و عقیدتی  در خصوص دشمن تا در نظر داشته باشند ماهیت کسانی که با آنها می‌جنگند چیست. لازم به تذکر است که ظاهراً آنچه در نهج البلاغه آمده است نامه نبوده بلکه خطبه و سخنرانی امام خطاب به لشکریان خود بوده است با این وجود سید رضی، جمع کننده نهج‌البلاغه آن را در بخش نامه‌ها آورده است.

لاَ تَشْتَدَّنَّ عَلَيْكُمْ فَرَّةٌ بَعْدَهَا كَرَّةٌ وَ لاَ جَوْلَةٌ بَعْدَهَا حَمْلَةٌ وَ أَعْطُوا اَلسُّيُوفَ حُقُوقَهَا وَ وَطِّئُوا لِلْجُنُوبِ مَصَارِعَهَا وَ اُذْمُرُوا أَنْفُسَكُمْ عَلَى اَلطَّعْنِ اَلدَّعْسِيِّ وَ اَلضَّرْبِ اَلطِّلَحْفِيِّ وَ أَمِيتُوا اَلْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ فَوَ اَلَّذِي فَلَقَ اَلْحَبَّةَ وَ بَرَأَ اَلنَّسَمَةَ مَا أَسْلَمُوا وَ لَكِنِ اِسْتَسْلَمُوا وَ أَسَرُّوا اَلْكُفْرَ فَلَمَّا وَجَدُوا أَعْوَاناً عَلَيْهِ أَظْهَرُوهُ

گريزى كه پس از آن بازگشت و تاخت و تازى كه بعد از آن هجوم و حمله به دشمن باشد، بر شما ناگوار نباشد، حقوق شمشيرها را بپردازيد و پهلوهايتان را به جايگاه كشتن آشنا كنيد و نفوس خود را به نيزه افكندن‌هاى كارگر و شمشيرزدن‌هاى شديد، وادار و تشويق كنيد، صداهايتان را آرام كنيد زيرا هر چه بيشتر، ترس و سستى را دور مى‏كند، پس سوگند به خدايى كه دانه را شكافته و آفريدگان را به وجود آورده است اينها اسلام نياورده‏اند بلكه اظهار اسلام كردند، و كفر را پنهان داشتند و هنگامى كه ياورانى پيدا كردند آن را آشكار كردند.

 

شرح نامه

لاَ تَشْتَدَّنَّ عَلَيْكُمْ فَرَّةٌ بَعْدَهَا كَرَّةٌ وَ لاَ جَوْلَةٌ بَعْدَهَا حَمْلَةٌ، گريزى كه پس از آن بازگشت، و تاخت و تازى كه بعد از آن هجوم و حمله به دشمن باشد، بر شما ناگوار نباشد.

حمیت و غیرت داشتن در جنگ ارزشمند است ولی این غیرت باید عاقلانه باشد نه جاهلانه. قرآن کریم حمیت جاهلانه را مردود می‌شمرد و می‌فرماید کفار در قلب خود غیرت جاهلانه دارند: الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ (سوره فتح، آیه ۲۶) آنان معتقد بودند باید در جنگ بر دشمن تاخت و به او در هیچ صورتی پشت نکرد و عقب‌نشینی ننمود. اما قرآن کریم این تعصب را جاهلانه دانسته و می‌فرماید در صورتی که عقل حکم به عقب‌نشینی کرده و عقب‌نشینی در نهایت برای برنامه‌های بعدی جنگ لازم باشد نباید آن را ناگوار دانست. و این همان توصیه ایست که امام به یاران خود می‌کند که گريزى كه پس از آن بازگشت و تاخت و تازى كه بعد از آن هجوم و حمله به دشمن باشد، بر شما ناگوار نباشد.

وَ أَعْطُوا اَلسُّيُوفَ حُقُوقَهَا، حقوق شمشيرها را بپردازيد.

حق هر چیزی استفاده درست، مناسب، بجا و کافی از آن است. حق سلاح هم استفاده درست، مناسب، بجا و کافی از سلاح است که امام به یاران خود توصیه می‌فرمایند. لازمه آن استفاده ماهرانه، در شرایط مناسب و کافی از سلاح است.

وَ وَطِّئُوا لِلْجُنُوبِ مَصَارِعَهَا، و پهلوهايتان را به جايگاه كشتن آشنا كنيد.

شاید این کلام امام کنایه از داشتن عزم جزم برای جنگ است. به این معنا که فکر کنید برای کشته شدن به میدان جنگ آمده‌اید نه برای زنده از معرکه بیرون رفتن، چون اگر تلاش برای زنده ماندن در میدان جنگ مدنظر باشد فکر فرار و سستی در مقاومت را به همراه خواهد داشت.

وَ اُذْمُرُوا أَنْفُسَكُمْ عَلَى اَلطَّعْنِ اَلدَّعْسِيِّ وَ اَلضَّرْبِ اَلطِّلَحْفِيِّ، و نفوس خود را به نيزه‌افكندن‌هاى كارگر و شمشيرزدن‌هاى شديد وادار و تشويق كنيد.

میدان جنگ جای سستی و ضعف نشان دادن و مهربانی نیست و باید قاطع بود و بر دشمن ضربات کاری و شکننده وارد ساخت. در غیر این صورت طرف مقابل با شما اینگونه برخورد کرده و نه تنها شما به اهداف خود از دفاع خویش نائل نخواهید شد جان خود را نیز از دست خواهید داد.

وَ أَمِيتُوا اَلْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ، صداهايتان را آرام كنيد زيرا هر چه بيشتر، ترس و سستى را دور مى‏كند.

به قرینه عبارت بعد احتمالاً امام از این سخن این منظور را دارند که به جای داد و فریاد که حکایت از ترس دارد و از فکر کردن شما را باز می‌دارد، در میدان جنگ ذهن خود را فعال نگاه دارید و بدانید در مقابل چه کسانی قرار دارید.

فَوَ اَلَّذِي فَلَقَ اَلْحَبَّةَ وَ بَرَأَ اَلنَّسَمَةَ مَا أَسْلَمُوا وَ لَكِنِ اِسْتَسْلَمُوا وَ أَسَرُّوا اَلْكُفْرَ، پس سوگند به خدايى كه دانه را شكافته و آفريدگان را به وجود آورده است اينها اسلام نياورده‏اند بلكه اظهار اسلام كردند و كفر را پنهان داشتند.

امام در این کلام ماهیت رهبران دشمن همچون معاویه، مروان و عمروعاص را روشن می‌کنند که تصور نشود که این افراد مسلمان هستند و نباید با مسلمان جنگید. این افراد اولاً شورشی هستند، ثانیاً شروع کننده جنگ هستند. ثالثاً اینها اعتقادی به اسلام ندارند چون منافقانه تنها زباناً مسلمان شده و قلباً هنوز به فرامین حق کافرند. این قسمت را امام با قسم همراه نمود چون نسل جدید از تاریخ زندگی امثال معاویه در زمان پیامبر (ص) بی‌خبر بود و آنان هم که سنشان یاری می‌داد فراموش کرده بودند.

فَلَمَّا وَجَدُوا أَعْوَاناً عَلَيْهِ أَظْهَرُوهُ، هنگامى كه ياورانى پيدا كردند آن را آشكار كردند.

در انتها امام از اینکه امثال معاویه تاکنون اقدامی برای بازگرداندن جاهلیت صورت نمی‌داده‌اند سخن گفته و می‌فرمایند آنچه برای امثال معاویه مسئله اصلی است قدرت است نه خدا و دیانت. عدم اقدام آنان تا کنون برای بازگردانی مناسبات قدرت جاهلی به این دلیل بوده است که امکان این کار برای آنان فراهم نبوده است ولی حال که این امکان برای آنان فراهم گشته لحظه ای تردید به خود راه نمی‌دهند.

محمد نصر اصفهانی

نويسنده اين مباحث، از دانش آموختگان حوزه و دانشگاه بوده و در حوزه قرآن، نهج البلاغه، كلام جديد، اخلاق، تاريخ اسلام و سياست آثاري دارند.

مطالب مرتبط