انجيل امت مسلمان ۷

بسم الله الرحمن الرحیم

وَ ذَلِّلْهُ بِذِكْرِ اَلْمَوْتِ، وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ، وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ اَلدُّنْيَا، وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ اَلدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اَللَّيَالِي وَ اَلْأَيَّامِ، وَ اِعْرِضْ عَلَيْهِ أَخْبَارَ اَلْمَاضِينَ، وَ ذَكِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ مِنَ اَلْأَوَّلِينَ، وَ سِرْ فِي دِيَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ فَانْظُرْ فِيمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا اِنْتَقَلُوا وَ أَيْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا، فَإِنَّكَ تَجِدُهُمْ قَدِ اِنْتَقَلُوا عَنِ اَلْأَحِبَّةِ، وَ حَلُّوا دِيَارَ اَلْغُرْبَةِ. وَ كَأَنَّكَ عَنْ قَلِيلٍ قَدْ صِرْتَ كَأَحَدِهِمْ.

و به ذكر مرگ خوارش كن و وادارش نماى كه به مرگ خويش اقرار كند. چشمش را به فجايع اين دنيا بگشاى و از حمله و هجوم روزگار و كژ تابيه‌اى شب و روز برحذر دار. اخبار گذشتگان را بر او عرضه دار و از آنچه بر سر پيشينيان تو رفته است آگاهش ساز. بر خانه‏ ها و آثارشان بگذر و در آنچه كرده‌‏اند و آن جايها، كه رفته‌اند و آن جايها، كه فرود آمده‌‏اند، نظر كن. خواهى ديد كه از جمع دوستان بريده‌‏اند و به ديار غربت رخت كشيده‌‏اند و تو نيز، يكى از آنها خواهى بود.

در قسمت قبل امام علی (ع) فرزند خود را به تقوا توصیه کرده، فرمودند: تقوا پیشه کن و قلب خود با موعظه زنده بدار و با زهد تمایلات آن را خاموش سازد و با یقین قلب خود را قوی ساز و با حکمت نورانی بگردان. حضرت در ادامه توصیه می‌کنند که با یادآوری مرگ قلب خود را خوار و ذلیل کن . سپس راهکارهای آن را بیان می‌کنند که با نشان دادن بی‌وفایی‌های دنیا و ارائه تاریخ گذشتگان چشم قلب باز می‌شود و خوار و ذلیل می‌گردد.

وَ ذَلِّلْهُ بِذِكْرِ اَلْمَوْتِ،

با ذكر مرگ قلب خود را خوار كن.

از نظر امیر المومنین (ع) انسان به همت و مدیریت خود وانهاده شده است. هرگونه که بخواهد می‌تواند به معماری خود بپردازد. او می تواند از نظر معنوی خود را نابود کرده یا  آباد سازد. به همین جهت می‌فرمایند: قلب خود را با موعظه زنده ساز. این در حالی است که انسان قادر است به موعظه بی اعتنایی کرده، قلب خود را بمیراند. گویی او باید در وجود خود خاصیتی را نابود کند به همین جهت امام فرمود: قلب خود را با زهد بمیران. این در حالی است که او می‌تواند با رغبت به دنیا قلب خود را سرکش نگه دارد. او باید امری را در قلب و وجودش قوی سازد لذا فرمود با یقین جان خود را قوی ساز. این در حالی است که انسان می‌تواند با شک و گمان قلب و جان خود را ضعیف کند. باید قلب خود را نورانی سازد لذا حضرت فرمود با حکمت، قلبت را نورانی ساز. این در حالی است که می‌توان با جهل آن را تاریک ساخت.

در این بخش حضرت در توصیه به بازسازی خویش می‌فرمایند که جان انسان باید با یاد مرگ خاضع شود، لذا می‌فرماید: قلب خود را با یاد مرگ ذلیل کن. تا دست از سرکشی و استکبار بردارد.

پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که ذکر مرگ چه ارتباطی با خضوع قلب دارد؟ در پاسخ باید گفت: تنها چیزی که آدمی را می‌شکند و انسان نمی‌تواند بر آن چیره شود، مرگ است. باید این واقعیت را پذیرفت که مرگ دامن همه را می‌گیرد؛ پس ما باید به این حقیقت اعتراف کنیم و وجود خود را به این اعتراف وادار سازیم. اگر انسان به مرگ توجه داشته باشد، سرکشی نمی‌‍‌کند. پیامبران نیز همواره مردم را به مرگ توجه می‌دادند به همین دلیل بیشتر مردم از آنها روی برمی‌تافتند چرا که با یاد مرگ شکسته می‌شوند و خود را در برابر آن ناتوان می‌بینند. و به همین دلیل است که پادشاهان در برخورد با پیامبران می‌گویند:

طوطی قند و شکر بودیم ما

مرغ مرگ‌اندیش گشتیم از شما

اما در نزد مومن مرگ محبوبترین و دوست‌داشتنی‌ترین چیزهاست: اَحَبُ الشَّی عندَ المومنِ الموت

وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ،

وادارش نماى كه به مرگ خويش اقرار كند.

تفاوت اقرار به فنا و ذکر مرگ چیست؟ نتیجه طبیعی یاد مرگ که یک فعالیت ذهنی است، اقرار به مرگ است. گویا حضرت در اینجا می‌خواهند بگویند که باید اینقدر به یاد مرگ باشی تا  به فانی شدن با تمام وجود اقرار کنی تا اثرش در تو ایجاد شود. اقرار به مرگ به تنهایی کافی نیست بلکه باید به ناپسندی زندگی دنیا هم اعتراف کرد و باور داشت.

وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ اَلدُّنْيَا،

جان خود را به فجايع اين دنيا بصیر کن.

راهکار اقرار به فنا، بصیرت و آگاهی از زشتی‌های دنیاست .

فجایع دنیا چیست؟ انسان در طول زندگی خود با محرومیت ها، بیماری ها، پیری، فقر، قحطی، زلزله، سیل، جنگ، ذلت بزرگان و عزت نا اهلان روبرو بوده است که همه از خواص زندگی دنیاست. او می تواند آن رنج ها را نادیده انگارد وچشم خود را بر آن ببندد به دنیا اطمینان داشته بر آن تکیه کند. به قول حافظ:

فلک به مردم نادان دهد زمام امور

 تو اهل فضلی و دانش همین گناهت بس

وقتی چیزهای لذت بخش به زندگی انسان وارد می‌شود باعث می‌شود انسان غافل شود پس باید سعی کند واقعیت دنیا را ببیند که این لذتها پایدار نیستند.

وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ اَلدَّهْرِ وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اَللَّيَالِي وَ اَلْأَيَّامِ،

و جان خود را از حمله و هجوم روزگار و بد‌‌سگالی و بد‌گردشی روزها و شبها برحذر دار.

قدرت و هیبت روزگار چه شاهان و قدرتمندانی را به کام خود کشید. خوب بودند یا بد. انبیا، اولیا، بزرگان، ثروتمندان، قدرتمندان، اهل شهرت؛ همه را به کام خود کشید. دنیا بسیار بی‌رحم است. به هیچ کس رحم نکرد. خوب و بد را فانی ساخت.

قرآن کریم می‌فرماید: وَ كَمْ أَهْلَكْنَا مِنَ الْقُرُونِ مِن بَعْدِ نُوحٍ[۱] « و چه بسيار نسلها را كه ما پس از نوح به هلاكت رسانديم.» نوح که جای خود چه اقوام و ملتها آودند و نابود شدند.

وَ كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثًا وَ رِئْيًا[۲] «و چه بسيار نسلها را پيش از آنان نابود كرديم‏، كه اثاثى بهتر و ظاهرى فريباتر داشتند.»

أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِن قَبْلِهِ مِنَ القُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَكْثَرُ جَمْعًا[۳] «آيا قارون ندانست كه خدا نسلهايى را پيش از او نابود كرد كه از او نيرومندتر و مال‏اندوزتر بودند؟ اينگونه‏ مجرمان را (نيازى‏) به پرسيده شدن از گناهانشان نيست‏.» چون اینها به حقیقت دنیا بینا نشده‌اند و چشم خود را بر روی خونخوارگی دنیا نگشوده‌اند.

أَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ أَهْلَكْنَا مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِي مَسَاكِنِهِمْ[۴] «آيا براى آنان روشن نگرديده كه چه بسيار نسلها را پيش از آنها نابود گردانيديم (كه اينان‏) در خانه‌های همین افراد راه مى‏روند؟ قطعاً در اين (امر) عبرتهاست‏، مگر نمى‏شنوند؟»

كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ[۵] «جز ذات او همه چيز نابود شونده است‏.»

وَ اِعْرِضْ عَلَيْهِ أَخْبَارَ اَلْمَاضِينَ، وَ ذَكِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ مِنَ اَلْأَوَّلِينَ،

اخبار گذشتگان را بر قلب خود عرضه دار و از آنچه بر سر پيشينيان تو رفته است، آگاهش ساز.

حضرت در فرازهای بعدی به بحث از تاریخ و چگونگی استفاده از آن پرداخته اند که ما در آن بخش به اهمیت بهره مندی از تاریخ اشاره خواهیم داشت.

وَ سِرْ فِي دِيَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ،

بر خانه‏ ها و آثارشان بگذر.

این توصیه قرآن کریم هم هست که خداوند مردم را به سیر در آفاق و سرزمین های دیگران برای عبرت آموزی فرمان داده است. آنجا که می فرماید:

أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ[۶] «آيا در زمين گردش نكرده‏اند، تا دلهايى داشته باشند كه با آن بينديشند يا گوشهايى كه با آن بشنوند؟ در حقيقت‏، چشمها كور نيست ليكن دلهايى كه در سينه‏هاست كور است‏.»

قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ،[۷] عَاقِبَةُ الْمُكَذَّبِينَ[۸] «بگو: در زمين بگرديد و بنگريد فرجام گنه‏پيشگان و تکذیب کنندگان چگونه بوده است‏.»

قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلُ كَانَ أَكْثَرُهُم مُّشْرِكِينَ[۹] «بگو: در زمين بگرديد و بنگريد فرجام كسانى كه پيشتر بوده (و) بيشترشان مشرك بودند، چگونه بوده است‏.»

أَوَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثَارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَ جَاءتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِن كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ[۱۰] «آيا در زمين نگرديده‏اند تا ببينند فرجام كسانى كه پيش از آنان بودند، چگونه بوده است‏؟ آنها بس نيرومندتر از ايشان بودند، و زمين را زير و رو كردند و بيش از آنچه آنها آبادش كردند آن را آباد ساختند، و پيامبرانشان دلايل آشكار برايشان آوردند. بنابراين خدا بر آن نبود كه بر ايشان ستم كند، ليكن خودشان بر خود ستم مى‏كردند.»

قرآن کمتر به مطالعه سرنوشت صالحان توصیه کرده است و بیشتر به مطالعه سرنوشت و زندگی نافرجام مجرمان و دنیادوستان پرداخته است.

فَانْظُرْ فِيمَا فَعَلُوا وَ عَمَّا اِنْتَقَلُوا وَ أَيْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا،

و در آنچه كرده‌‏اند و آن جايها، كه رفته‌‏اند و آن جايها، كه فرود آمده‌‌‏اند، نظر كن.

تا کی غم آن خورم که دارم یا نه

وین عمر به خوشدلی گذارم یا نه

پرکن قدح باده که معلومم نیست

کاین  دم  که فرو برم،  برآرم  یا نه

فَإِنَّكَ تَجِدُهُمْ قَدِ اِنْتَقَلُوا عَنِ اَلْأَحِبَّةِ،

خواهى ديد كه از جمع دوستان بريده‌‌‏اند.

پس دل به دوستان خوش نکن به پدر، مادر، مال و ثروت هم خوش نکن .

وَ حَلُّوا دِيَارَ اَلْغُرْبَةِ،

« و به ديار غربت رخت كشيده‌‏اند.»

یک  چند   بکودکی  باستاد  شدیم

یک چند به استادی خود شاد شدیم

پایان سخن شنو که ما را چه رسید

از  خاک  در  آمدیم  و  بر  باد  شدیم

وَ كَأَنَّكَ عَنْ قَلِيلٍ قَدْ صِرْتَ كَأَحَدِهِمْ،

تو نيز، يكى از آنها خواهى بود.

هر یک چندی یکی برآید که منم

با نعمت و با سیم و زر آید که منم

چون کارک  او  نظام  گیرد روزی

 ناگه اجل از  کمین  برآید  که  منم