انجيل امت مسلمان ۲

و من وصية له (ع) للحسن بن علي (ع) كتبها إليه بحاضِرِين عند انصرافه من صفين: مِنَ اَلْوَالِدِ اَلْفَانِ، اَلْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ، اَلْمُدْبِرِ اَلْعُمُرِ، اَلْمُسْتَسْلِمِ لِلدَّهرِ،  الزَّامِّ  لِلدُّنْيَا، اَلسَّاكِنِ مَسَاكِنَ اَلْمَوْتَى. وَ اَلظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً:

از وصيت آن حضرت(ع) به حسن بن على ( عليهما السلام ) در آن هنگام كه از صفين باز مى‌‌‌‏گشت در « حاضرين » نوشته است. از پدرى در آستانه فنا و معترف به گذشت زمان، كه عمرش روى در رفتن دارد و تسليم گردش روزگار شده، نكوهش كننده جهان، جاى گيرنده در سراى مردگان، كه فردا از آنجا رخت برمى ‏بندد.

«و من وصية له (ع)»: پس از محتوای سخن، مهم‌ترین چیزی که خواننده یا شنونده سخن را تحت تاثیر دهد گوینده آن است. اینکه این سخن چقدر پشتوانه تجربی شخصی دارد و چقدر با عمق وجود گوینده هماهنگ است تاثیر خاصی بر افراد ایجاد خواهد کرد. نه به عنوان یک فرد شیعی بلکه تنها به عنوان یک خواننده، در صورت مطالعه این وصیتنامه پی خواهیم برد که این توصیه ها از جانب یک انسان عادی نیست. گوینده آن حکیمی است که از یک پشتوانه بسیار قوی معنوی برخوردار است که چنین مضامین عمیق و دقیقی را بر قلم خویش روان ساخته است.

گوینده این وصیت علی(ع) است و علی(ع) اوج یک انسان مسلمان و دست پروده مکتب رسول خدا(ص) و عصاره اسلام است. او تنها کسی است که می تواند تفسیر اسلام ناب را بعد از رسول خدا(ص) اینگونه پر فروغ در اختیار بشریت قرار دهد. شخصیتی که شخصیت شناسی چون جلال الدین محمد بلخی(مولوی) در مثنوی در مورد او می گوید:

از علی آموز اخلاص عمل شیر حق را دان منزه از دغل
در شجاعت‏ شیر ربانیستی در مروت، خود که داند کیستی؟
ای علی که جمله عقل و دیده‏ای! شمه‏ای واگو از آن ‏چه دیده‏ای
تیغِ ظلمت جان ما را چاک کرد آبِ عِلمت، ‏خاک ما را پاک کرد
چشم تو، ادراکِ غیب آموخته چشم‏های حاضران بردوخته
راز بگشا ای علی مرتضی! ای پس از سوء القضا حسن القضا!
یا تو واگو آنچه عقلت ‏یافته است یا بگویم آنچه بر من تافته است
چون تو بابی آن مدینه علم را چون شعاعی آفتاب حلم را
باز باش ای باب، بر جویای باب تا رسند از تو قشور اندر لباب
زین سبب پیغامبر با اجتهاد نام خود و آن علی «مولا» نهاد
گفت: هرکو را منم مولا و دوست ابن عم من علی مولای اوست
کیست مولا، آن که آزادت کند بند رقیت زپایت ‏وا کند
چون به آزادی نبوت هادی است مؤمنان را زانبیا آزادی است.
گر بگویم تا قیامت نعت او هیچ آن را مقطع و غایت مجو

«للحسن بن علي (ع) كتبها إليه» این وصیتی است که امیر المومنین آن را برای امام حسن(ع) نوشته است. ظاهراً مخاطب این نامه امام حسن(ع) است، با وجودی که برخی گفته‌اند که حضرت این وصیت نامه را برای محمد بن حنفیه نوشته است. به نظر می رسد که این دیدگاه ساخته فرقه کیسانیه باشد.

ظاهر قضیه این است که این نامه خطاب به امام حسن(ع) است ولی حقیقت مطلب آن است که این وصیت نامه از یک انسان با تجربه و سرد و گرم روزگار چشیده و شاگرد بی واسطه مکتب وحی، به همه امت مسلمان است. در روایاتی از رسول خدا (ص) نقل شده است که: «انا و علی ابوا هذه الامه»: نسبت من و علی بر امت نسبت پدر است یا فرموده است که «حقّ علی بن ابی طالب علی هذهِ الامه لَحقَّ الوالد علی ولده»: یعنی حقی که علی(ع) بر این امت دارد همچون حقی است که پدر بر پسرش دارد. اگر با خواندن این نامه این احساس را داشته باشیم که این نامه، مربوط به دو نفر غریبه است و گوینده آن پدر ما نیست و مخاطب آن نیز ما نیستیم، تاثیر آن بر ما بسیار کم خواهد بود.

«بحاضِرِين»: « حاضرين » یکی از نواحی نزدیک «صفین» محل جنگ امیر المومنین(ع) و معاویه بوده است.

«عند انصرافه من صفين»: امام این وصیتنامه را در زمان باز گشت از جنگ صفین نوشت. صفین در ناحیه غربی عراق بین دو منطقه رقه و نزدیک کناره راست رود فرات است.[۱]

آن بزرگوار در ابتدای وصیت نامه برای خود، هفت ويژگى و برای فرزندش چهارده ویژگی بيان فرموده است. ويژگي‌هاى فرزندش دو برابر است، زيرا هدف، از این وصيّت و نصيحت همه کسانی است که معمولا این چهارده ویژگی را دارند.

مِنَ اَلْوَالِدِ اَلْفَانِ، اَلْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ، اَلْمُدْبِرِ اَلْعُمُرِ، اَلْمُسْتَسْلِمِ لِلدَّهرِ، الزَّامِّ  لِلدُّنْيَا، اَلسَّاكِنِ مَسَاكِنَ اَلْمَوْتَى. وَ اَلظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً:

از پدرى در آستانه فنا و معترف به گذشت زمان، كه عمرش روى در رفتن دارد و تسليم گردش روزگار شده، نكوهش كننده جهان، جاى گيرنده در سراى مردگان، كه فردا از آنجا رخت برمى ‏بندد.

اوّل: «مِنَ اَلْوَالِدِ اَلْفَانِ،»: از پدرى در آستانه فنا. لفظ الفان به صورت مجاز از باب تسميه شئ به اسم نتيجه آن، به كار رفته است اسم منقوص الفانى است که به جهت رعايت قرينه كلمه دوّم للزّمان با حذف يا به صورت الفان به کار رفته است.

می فرماید این نامه از پدری است که مثل دیگر پدران و دیگر انسان ها زمانی عمرش به پایان می رسد. امام می خواهد بفرماید که مرگ پیامبر و امام نمی شناسد. هر که باشی روزی عمرت به پایان میرسد. جز خدا کسی جاودانه نیست.

«کل شی هالک الا وجهه»[۲] یعنی جز خدای یگانه ظاهر هر موجودی رو به فناست جز ظاهر وجود حق. «کلٌّ من علیها فان، و یبقی وجهُ ربِّک ذوالجلال و الاکرام»[۳] یعنی همه کسانی که روی زمین هستند فانی می شوند و تنها ذات صاحب بزرگی و گرامی پروردگارت باقی است.

بیار  باده که  در  بارگاه  استغنا

چه پاسبان و چه سلطان، چه هشیار و چه مست

در این رباط دو در، چون ضرورت است رحیل

رواق و طاق معیشت، چه سر بلند و چه پست

به هست و نیست مرنجان ضمیر و خوش می باش

که نیستیست سر انجام هر کمال که هست

شکوه آصفی و اسب بار و منطق طیر

به باد رفت و از و خواجه هیچ طرف نبست

به بال و پر مرو از ره که تیر پرتابی

هوا گرفت زمانی، ولی به خاک نشست.

امیر المومنین(ع) در این فراز می خواهند نشان دهند که ایشان نیز بشری بیش نیستند. این موضوع همان است که .خداوند در قرآن کریم عنایت خاصی دارد که نشان دهد اولیاء الهی هم مثل دیگران بشر هستند و آنان دستور داشته اند آن را به مردم اعلام کنند. با این وجود مردم همیشه آن را در حد تعارف گرفته اند.

ایشان می فرماید: من به صورت جاودانه در این دنیا زیست نمی کنم من هم مثل بقیه موجودات عالم فانی و نیست خواهم شد. چنانچه خداوند در قرآن کریم به پیامبر خود نیز می فرماید: «وَ مَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِّن قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَفَإِن مِّتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ»[۴] و پيش از تو براى هيچ بشرى جاودانگى [در دنيا] قرار نداديم آيا اگر تو از دنيا بروى آنان جاويدانند.

یکی از وجوه تاکید قرآن بر بشر بودن انبیا همین است که آنها هم روزی آمده اند و روزی خواهند رفت. «قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِن نَّحْنُ إِلاَّ بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ وَلَكِنَّ اللّهَ يَمُنُّ عَلَى مَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَمَا كَانَ لَنَا أَن نَّأْتِيَكُم بِسُلْطَانٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَعلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»[۵]: پيامبرانشان به آنان گفتند ما جز بشرى مثل شما نيستيم ولى خدا بر هر يك از بندگانش كه بخواهد منت مى‏نهد و ما را نرسد كه جز به اذن خدا براى شما حجتى بياوريم.

این دستور به پیامبر اسلام نیز داده شد: «قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ»[۶] بگو من بشرى چون شمايم جز اينكه به من وحى مى‏شود كه خداى شما خدايى يگانه است.

«قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»[۷] : بگو من هم مثل شما بشرى هستم و[لى] به من وحى مى‏شود كه خداى شما خدايى يگانه است

قرآن کریم می فرماید ای پیامبر به مردم بگو: «وَ لاَ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَآئِنُ اللّهِ وَلاَ أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلاَ أَقُولُ إِنِّي مَلَكٌ»[۸]: من مدعی نیستم که خزائن الهی نزد من است، علم غیب می دانم، فرشته هستم.

دوّم: اَلْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ: معترف به گذشت زمان. زمان باد یا نوری نیست که بر آدمی بوزد. انتزاعی است که از فرسودگی، حرکت و تغییر خود می کنیم. زمان مقدار حرکت نسبت به حرکت دیگر است. مرور زمان شامل حال هر پدیده مادی که دارای حرکتی می شود. .بنابراین هیچ موجود مادی، قادر به زندگی در لازمان نیست.

امام می خواهد بگوید تجربه زندگی به من فهمانده است که به ناچار باید اقرار به ناتوانى خود برای متوقف کردن جریان زمان کنم.

سوّم: اَلْمُدْبِرِ اَلْعُمُرِ: پدری كه عمرش روى در رفتن دارد. از آن جهت كه در این زمان عمر آن بزرگوار قريب به شصت سال بوده است می فرماید: مرور زمان شامل حال من نیز شده است و عمر من رو به انتهاست.

چهارم:  اَلْمُسْتَسْلِمِ لِلدَّهرِ: این پدر تسليم گردش روزگار شده است. اين عبارت نتیجه مقرّ للزّمان  و مدبر العمر است. یعنی واقعیت عالم قابل تغییر نیست، پس باید تسلیم گذر زمان و گذر عمر خود شد و به نتایج آن پایبند بود. امام می فرماید: من در مقابل روزگار سپر انداخته ام. تفاوت مقر با تسلیم تفاوت اظهار شهادتین است و عمل به لوازم شهادتین و تسلیم حق بودن.

همه ما این امور را می دانیم ولی نسبت به آن صادق نیستیم. چون عقاید و اندیشه ما با احساس، عواطف و هیجان ما و احساس ما با خواسته های ما و خواسته های ما با گفتار ما و گفتار ما با رفتار ما منطبق و هماهنگ نیست. این انطباق و صداقت در زندگی علی(ع) دقیقاً قابل مشاهده است.

پنجم: الزَّامِّ لِلدُّنیَا: نكوهش كننده جهان هستم. جهانی که زود گذر است و گول زننده است و آدمی را اسیر خود می سازد نمی تواند محبوب علی باشد. هیچ کس را نمی توان چون علی(ع) دشمن تر از علی با دنیا معرفی کرد. خطبه های ایشان بسیار تند و عجیب است. در اینجا به حکمت ۷۷ نهج البلاغه بسنده می کنیم. معاویه از شخصی به نام ضِرَارِ بْنِ حَمْزَةَ اَلضَّبَائِيِّ سراغ علی (ع) را گرفت او گفت: شهادت مى‏دهم كه او را در جايى كه عبادت مى‏كرد ديدم. شب پرده برافكنده بود و او در محراب خود ايستاده بود . محاسن خود را به دست گرفته ، چون مار گزيده به خود مى‏پيچيد و چون اندوهگينان مى‏گريست و مى‏گفت:

اى دنيا ، اى دنيا، از من دور شو. آيا خود را به من مى‏نمايانى؟ يا به من مشتاق شده‏اى؟ هنگام فريبت نزديك مباد. هيهات ديگرى را بفريب، مرا به تو نيازى نيست. تو را سه طلاق گفته‏ام كه ديگر در آن بازگشتى نباشد. زندگيت كوتاه است و آرزويت حقير است. آه، از اندك بودن راه توشه و درازى راه و دورى سفر و سختى منزلگاه.

ششم: اَلسَّاكِنِ مَسَاكِنَ اَلْمَوْتَى: جاى گيرنده در سراى مردگان است. معنى اين عبارت ترغيب به دورى از اعتماد و دلبستگى به دنيا و ماندن در آنست به وسيله يادآورى اين مطلب كه دنيا محل سکونت اموات است و همه دچار همان سرنوشتی خواهیم شد. نظير آيه مباركه «وَ أَنذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذَابُ فَيَقُولُ الَّذِينَ ظَلَمُواْ رَبَّنَا أَخِّرْنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ نُّجِبْ دَعْوَتَكَ و َنَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَوَلَمْ تَكُونُواْ أَقْسَمْتُم مِّن قَبْلُ مَا لَكُم مِّن زَوَالٍ وَ سَكَنْتُم فى مَساكِنِ الّذينَ ظَلَموا اَنفُسَهُم»[۹] مردم را برحذر دار از روز عذاب استیصال که ضالمین می گویند: خدایا زمان عذاب ما را به تاخیر بینداز تا دعوت انبیای تو را اجابت کنیم و از انبیای تو پیروی کنیم. خداوند می فرماید: آیا قبلا سوگند یاد نکردید که برای شما زوالی نیست؟ و در منازل کسانی که به خود ستم کردند، ساکن شدید.

هفتم: وَ اَلظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً: من نیز مثل بقیه موجودات از این دنیا رخت خواهم بست، لفظ الظّاعن استعاره براى جدايى و یادآوری آن است و غدا كنايه از زمان جدايى است.


[۱] دائره المعارف مصاحب، ص۱۵۷۴

[۲] سوره قصص، آیه ۸۸

[۳] سوره الرحمن، آیه ۲۶ و ۲۷

[۴] سوره انبیا، آیه ۳۴

[۵] سوره ابراهیم, آیه ۱۱

[۶] سوره فصلت, آیه ۶

[۷] سوره کهف, آیه۱۱۰

[۸] سوره انعام، آیه ۵۰

[۹] سوره ابراهیم، آیه۴۵

محمد نصر اصفهانی

نويسنده اين مباحث، از دانش آموختگان حوزه و دانشگاه بوده و در حوزه قرآن، نهج البلاغه، كلام جديد، اخلاق، تاريخ اسلام و سياست آثاري دارند.

مطالب مرتبط