شرح نامه ۲۶
اخلاق کارگزاری
زمینه شناسی نامه ۲۶:
این نامه هم یکی دیگر از توصیه‌های امام (ع) به کارمندان خویش است که برای گرفتن مالیات به مناطق مختلف کشور پهناور اسلامی گسیل داشته است. گویی این توصیه مفصل بوده راوی خبر آن را دیده و یا خوانده و سپس به صورت فشرده گزارش کرده است. این نامه در واقع گزارش مضمون متن نامه امام به مخنف بن سلیم الازدی است که استاندار اصفهان و همدان بوده است و بعدها در جنگ صفین به شهادت رسیده است. اصل این نامه در اختیار نیست ولی در جلد اول کتاب دعائم الاسلام ص۲۵۳ همین نامه به صورت گزارشی مختصرتر وجود دارد. احتمالاً اصل نسخه سید رضی نسخه دیگری بوده است. موضوع این نامه نحوه برخورد کارگزاران حکومتی و مالیاتی با مردم است.
و من عهد له (ع) إلى بعض عماله و قد بعثه على الصدقة: أَمَرَهُ بِتَقْوَى اَللَّهِ فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ حَيْثُ لاَ شَهِيدَ غَيْرُهُ وَ لاَ وَكِيلَ دُونَهُ وَ أَمَرَهُ أَلاَّ يَعْمَلَ بِشَيْءٍ مِنْ طَاعَةِ اَللَّهِ فِيمَا ظَهَرَ فَيُخَالِفَ إِلَى غَيْرِهِ فِيمَا أَسَرَّ وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلاَنِيَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّى اَلْأَمَانَةَ وَ أَخْلَصَ اَلْعِبَادَةَ وَ أَمَرَهُ أَلاَّ يَجْبَهَهُمْ وَ لاَ يَعْضَهَهُمْ وَ لاَ يَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلاً بِالْإِمَارَةِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُمُ اَلْإِخْوَانُ فِي اَلدِّينِ وَ اَلْأَعْوَانُ عَلَى اِسْتِخْرَاجِ اَلْحُقُوقِ وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ اَلصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلاَّ تَفْعَلْ فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ اَلنَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اَللَّهِ اَلْفُقَرَاءُ وَ اَلْمَسَاكِينُ وَ اَلسَّائِلُونَ وَ اَلْمَدْفُوعُونَ وَ اَلْغَارِمُونَ وَ اِبْنُ اَلسَّبِيلِ وَ مَنِ اِسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ وَ رَتَعَ فِي اَلْخِيَانَةِ وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ اَلذُّلَّ وَ اَلْخِزْيَ فِي اَلدُّنْيَا وَ هُوَ فِي اَلْآخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَى وَ إِنَّ أَعْظَمَ اَلْخِيَانَةِ خِيَانَةُ اَلْأُمَّةِ وَ أَفْظَعَ اَلْغِشِّ غِشُّ اَلْأَئِمَّةِ وَ اَلسَّلاَمُ
او را سفارش مىكنم كه در نهاني ها و كردارهاى پوشيدهاش، پرهيزكارى و ترس از مخالفت خدا را پيشه خود سازد، در آن جا كه غير از خدا حاضر و ناظری نيست و جز او نگهبان و وكيلى وجود ندارد.
و سفارش مىكنم. چنان نباشد كه در كارهاى آشكار و ظاهر اطاعت از خدا كند و در امور پنهانى مخالفت او را انجام دهد. كسى كه نهان و آشكارايش، كردار و گفتارش با هم اختلاف ندارد حقّا كه امانت را رعايت كرده و عبادت را خالص انجام داده است.
او را سفارش مىكنم كه صاحبان اموال را به زحمت نياندازد و به آنان بهتان نزند و نسبت دروغ ندهد و به سبب فرمانروايى بر آنها، از سر قدرتی که از ناحیه حکومت دارد، از آنان روى برنگرداند، زيرا آنان از نظر دينى، برادر و در تهيه و استخراج حقوق الهى ياورند،
و براى تو در اين مال زكات، بهره ثابت و حق آشكارى است و نيز كسانى از بينوايان و ناتوانان در اين اموال با تو شريكند، ما كه حق تو را مىدهيم تو نيز حق آنان را بپرداز، و گرنه روز قيامت تو از همه مردم دشمندارتر خواهى بود، و بدا بر حال كسى كه خصم او، نزد خداوند تهيدستان و بيچارگان و دريوزهگان و طرد شدگان و بدهكاران و در راه ماندگان باشند، و هر كس كه امانت را خوار دارد و به خيانت آلوده شود و نفس خود و ديانتش را از آن پاك نكند، در دنيا خوارى و رسوايى را بر خود، روا داشته و در آخرت نيز خوارتر و رسواتر خواهد بود، و بزرگترين خيانت، خيانت به ملت و سختترين حيلهگرى و نيرنگ، دغلكارى با پيشوايان است.
و من عهد له عليه السلام، إلى بعض عماله و قد بعثه على الصدقة، این یکی از نامه حضرت علی(ع) است به يكي از مأمورانش، هنگامي كه آن مأمور را براي گرفتن زكات فرستاد. نماز و زکات دو رکن اساسی اسلام است که اولی تنظیم کننده رابطه انسان با خدا و دومی تنظیم کننده رابطه انسان با مردم است. حاکمیت دینی تکلیفی نسبت به بخش اول ندارد ولی نسبت به بخش دوم که تامین کننده هزینه او و سامان دهی به کاستی های اقتصادی اجتماع است مسئولیت دارد. به همین جهت خداوند در قرآن کریم به پیامبر (ص) دستور می دهد که از اموال مردم صدقاتشان را اخذ کن: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ. (سوره توبه، آیه،۱۰۳) مالیات گرفتن به زور و جبر و بی ضابطه نیست و از اصول اخلاقی خاصی پیروی می کند که حضرت در نامه قبل و این نامه به بخشی از مهم ترین آنها اشاره دارد:
۱- أَمُرُهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ، حَيْثُ لَا شَهِيدَ غَيْرُهُ وَ لَا وَكِيلَ دُونَهُ، او را ميفرمايم كه از خدا بترسد در كارهاي نهان و كردههاي پنهانش. آنجا كه جز خدا كسي نگرنده و جز او راه برنده نيست.
فرمان اول فرمان به تقواست. امام (ع) به تقلید از این آیه قرآنی که فرمود: و لَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذينَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِيَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ. (سوره نساء، آیه ۱۳۲) در توصیه های خود تقوا و پروای خدا داشتن را مقدم بر دیگر توصیه ها می کند. چرا که در اندیشه دینی همه ارزشها از تقوا شروع می شود و به تقوا ختم می شود. تاکید مکر قرآن به تقوا گواه این مدعاست. تقوا، نماد اراده قوی انسان هدفدار است: «وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ» (سوره آل‌عمران، ص۱۲۸) مانع تاثیر کید دشمنان است: «وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لايَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا» (سوره آل‌عمران، ص۱۲۰) تقوا خدا را با انسان همراه می‌کند: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذينَ اتَّقَوْا وَ الَّذينَ هُمْ مُحْسِنُون» (سوره نمل، آیه۱۲۸) و باید به چنین انسانی بشارت دنیا و آخرت را داد: «الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرَى، فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ» (سوره یونس، آیه ۶۳-۶۴) که عامل موفقیت در دنیا: «ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوا» (سوره مریم، آیه۷۲) و سعادت آخرت است: «أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ» (سوره آل‌عمران، آیه۱۳۳) تقوا در دنیا آدمی را از گرفتاری می‌رهاند و باعث روزی بی حساب می گردد: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ» (سوره طلاق، آیه۳) قدرت تشخیص حق از باطل می دهد: «يِا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ يَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَاناً» (سوره انفال، آیه ۲۹) باز کننده گره های کور زندگی است: «يَا أَيُّهَا
الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ» (سوره احزاب، آیه۷۰-۷۱) باعث پوشش و بخشش گناهان است: «وَيُکَفِّرْ عَنکُمْ سَيِّئَاتِکُمْ وَيَغْفِرْ لَکُمْ» (سوره انفال، آیه ۲۹) محبت خدا را در پی دارد: «فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ» (سوره آل‌عمران، آیه۷۶) و باعث قبولی اعمال است: «إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ» (سوره مائده، آیه۲۷) ملاک و مبنای سنجش ارزش انسانها نزد خداست: «إِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللَّهِ أَتقاكُم» (سوره حجرات، آیه ۱۳).
در مسائل حکومتی، به ویژه بخش مالی آن، که جایگاه لغزش در آن فراوان است، تقوا از اهمیت دوچندان برخوردار است چون هم هوس انگیز است و می تواند از چشم قانون پنهان بماند و امکان سوء استفاده در آن بسیار است. از آنجا که برای جلوگیری از فسادهای پنهان قانون و قوه قهریه کارایی ندارد و تنها تقوا و پروای از خداست که قادر به کنترل و جلوگیری از آن است اسلام بر این موضوع تأکید ویژه دارد. کسی که تقوا داشته باشد پذیرفته است که همه جا محضر خداست و خدا نظارگر و گواهِ پیدا و پنهانی هاست لذا از خدا پروا می کند. او باور دارد که چون خدا عالم ترین، قادرترین و دلسوزترین است، وکیلی برتر از او وجود ندارد. خدا هم وکیل متقی است و نخواهد گذاشت که متقی در زندگی درمانده شود و هم وکیل صاحبان اموالی است که متصدی حکومت آن را در اختیار دارد لذا نمی گذارد از این مال به راحتی از گلوی حرامخوار پایین رود. آنانکه اموال عمومی را بی محابا به غارت می برند و رانت خواری را پیشه خود قرار داده‌اند در حقیقت به عالم‌ترین، قادرترین و دلسوزترین گواه و وکیل بودن خدا ایمان ندارند و اگر دیده می شود که برخی بدون مشکل حرامخواری می کنند دلیل آن این است که خدا بدون اینکه آنها بدانند، همچون ابلیس، روزهایی چند به آنها مهلت می دهد تا بیشتر در این باتلاق فرو روند و بیشتر چپاول و حرامخواری کنند چنانکه می فرماید: وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ (سوره اعراف، آیه ۱۸۲). فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ (سوره توبه، آیه۵۵)
۲- وَ أَمُرُهُ أَنْ لَا يَعْمَلَ بِشَيْءٍ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ، فِيمَا ظَهَرَ فَيُخَالِفَ إِلَى غَيْرِهِ فِيمَا أَسَرَّ، و او را ميفرمايم تا در ظاهر اطاعت خدا نکند و در نهان، خلاف آن را انجام دهد.
فرمان دوم فرمان به لزوم سازواری کارگزار حکومتی است. آنکه می داند باید پاسخگوی اعمال خود باشد نباید کاری که در زبان پاسخگویی نسبت به آن شرمنده شود را مرتکب شود. امام (ع) کارگزار خود را از ریاکاری که آفت حکومت دینی است برحذر می دارد و می فرماید مبادا برای تحمیق مردم، جلو آنها روباه صفتی کرده و مقدس نمایی کنی و در خلوت به گونه دیگر عمل کنی.
واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می‌کنند چون به خلوت می‌روند آن کار دیگر می‌کنند
وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلَانِيَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّى الْأَمَانَةَ وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ، و آن كس كه نهان و آشكار و كردار و گفتار او دو گونه نبود، امانت را پاس داشته و عبادت را خالص به جاي آورده است.
برای فهم درست این عبارت باید به چند نکته توجه داشت: نکته اول اینکه امانتدار و امین در قرآن کریم با کارگزاری و پذیرش مسئولیت رابطه مستقیم دارد. چنانکه خداوند نوح، هود، صالح، لوط، شعیب و موسی و هود خود را پیامبرانی امین معرفی کرده است. (شعراء/۱۷۸،۱۶۲،۱۴۳،۱۲۵،۱۰۷؛ دخان/۱۸، اعراف/۶۸). پادشاه زمان یوسف زمانی به یوسف مسئولیت داد که امین بودن او برایش ثابت شد (یوسف/۵۴). دختر شعیب به پدر خود گفت: موسی را استخدام کن چون او هم توانمند و هم امین است (قصص/۲۶).
نکته دوم اینکه مفسرین در تفسیر آیه إِنَّ اللَّهَ يَأمُرُكُم أَن تُؤَدُّوا الأَماناتِ إِلى أَهلِها وَإِذا حَكَمتُم بَينَ النّاسِ أَن تَحكُموا بِالعَدلِ: خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانتها را به صاحبانش بدهید. و هنگامی که میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت داوری کنید! (سوره نساء، آیه۵۸) امانت را به امامت و حکومت تفسیر کرده‌اند. حضرت هم شرط حاکم شایسته را امین بودن دانسته و حکومت‌داری را امانتداری می داند و به کارگزار خود در آذربایجان، می‌نویسد: وَ إِنَّ عَمَلَکَ لَیْسَ لَکَ بِطُعْمَةٍ، وَ لَکِنَّهُ فِی عُنُقِکَ أَمَانَةٌ، قدرت سیاسی برای تو، شکارگاه نیست بلکه امانتی در گردن توست. (نامه ۵ نهج البلاغه)
نکته سوم اینکه امام در تعریفی کاربردی برای امین، دو مشخصه اصلی مرتبط با یکدیگر را برای او لازم دانسته اند: اول اینکه بین ظاهر و باطن او سازگاری و هماهنگی باشد و دوم اینکه در رفتار و گفتار او تناقض دیده نشود، یعنی هر آنچه می گوید را در آشکار و پنهان عمل کند و هر آنچه عمل می کند را باور هم داشته باشد.
۳- وَ أَمُرُهُ أَنْ لَا يَجْبَهَهُمْ وَ لَا يَعْضَهَهُمْ وَ لَا يَرْغَبَ عَنْهُمْ، تَفَضُّلًا بِالْإِمَارَةِ عَلَيْهِمْ، و او را ميفرمايم كه – زير دستان خود را – نرنجاند و دروغگویشان نداند و به خاطر موقعیت سیاسی خود روي از ايشان برنگرداند.
امام(ع) در اینجا سه وظیفه را برای حاکمیت نسبت به مردم لازم دانسته‌اند و سپس دلیل این سه وظیفه را نیز بیان می کنند. ۱- أَنْ لَا يَجْبَهَهُمْ: جبه در لغت عرب به معنای پیشانی است. این واژه به باب رفته و یجبه شده یعنی به پیشانی زدن و رد كردن کسی که قصد رفتن به سویی را دارد و لا یجبههم به معنای منع و رد نکردن آن چیزی است که مردم به آن تمایل دارند. در اینجا امام (ع) خواسته‌اند بفرمایند: حاکمیت و کارگزاران حاکمیت نباید به اتکای قوه قهریه خود با مطالبات مردم مخالفت کند و روبروی خواست مردم بایستد.
۲- لَا يَعْضَهَهُمْ: العضه در لغت عرب به معنای بیان امر قبیح دروغ و زور‌گویی از قبیل دروغ، سحر، سخن‌چینی، تهمت و بهتان است. در اینجا هم لَا يَعْضَهَهُمْ به باب رفته و متعدی و منفی شده است. در اینجا امام (ع) خواسته‌اند بفرمایند: حاکمیت و کارگزاران حاکمیت نباید به اتکای قوه تبلیغاتی خود به مردم خود افترا و دروغ ببندد و مخالفین خود را با تهمت از صحنه کنار بزند.
تجربه حکومت‌هایی چون بنی امیه و بنی عباس که به نام دین عمل می‌کردند و حکومت‌های غیر دین همچون قاجار و پهلوی نشان داده اند که قانون: كَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَيَطْغَى، أَن رَّآهُ اسْتَغْنَى یعنی قطعاً انسانها همين كه خود را بىنياز پندارد سر به طغیان بر می دارند، در اغلب حکومت‌های غیر معصوم جاری است. آنان برای از میدان به در کردن افراد مخالفِ خود، به هر چیزی تمسک می‌جویند و با تهمت‌های ناروا سعی می‌کنند آنان را نزد افکار عمومی بی اعتبار کنند. آنان برای این کار گاه به حدیث نیز تمسک می‌جویند. یکی از آنها تمسک به این روایت پیامبر اکرم (ص) است که فرموده‌اند: إذا رأیتم اهل الریب و البدع من بعدی فأظهروا البرائة منهم … و باهتوهم کیلایطعموا فی الفساد فی الاسلام و یحذّرهم الناس. (الکلینی، الاصول من الکافی، ج۴، ص۱۲۳): اگر مشاهده کردید که بعد از من، اهل شک و بدعت ظاهر شدند از آنها دوری کنید و آنان مبهوت سازید تا در اسلام فساد ایجاد نکنند. آنان «باهتوهم» را، بهتان و تهمت معنا کرده و با اندک مخالفتی با فکر خود مخالفین را متهم به فحشا و منکر می‌کرده‌اند. در حالی که اولاً چنین فرمانی خلاف اخلاق است و پیامبری که برای اتمام مکارم الاخلاق مبعوث شده چنین دستور خلاف مکارم اخلاقی صادر نمی‌کند. ثانیاً باهتوهم به معنای تهمت نیست بلکه به معنای مبهوت ساختن است. چنانکه کتاب العین که قدیمی‌ترین فرهنگ لغت عرب است در معنای «قول بهت» می‌گوید: قولی که باعث تعجب شنونده باشد. (ج۱، ص۱۹۶) چننکه قرآن کریم در گفتگوی ابراهیم با نمرود، سخن ابراهیم را مبهوت کننده کافران دانسته است و می‌فرماید: فبهت الذی کفر (سوره بقره، آیه۲۵۸)
۳- لَا يَرْغَبَ عَنْهُمْ، رغب الیه یعنی به خواری و ذلت بسوی کسی رفتن و از او درخواست چیزی کردن ولی رغب عنه معنای عکس دارد و به معنای بی رغبیت و دوری کردن از کسی است. امام(ع) می فرمایند: دولت و حاکمیت نباید با تکیه بر امکانات و اقتداری که دارد از مردم کناره گیری کند و مردم را از خود طرد کند. در این عبارت‌ها امام جنبه سلبی را بیان فرموده و در نسخه قرب الاسناد جنبه ایجابی رفتار کارگزاران با مردم نیز آمده است که حضرت فرموده باشند: و أن يلقاهم ببسط الوجه ولين الجانب ، و أمره أن يلزم التواضع و يجتنب التكبر ، فإن الله يرفع المتواضعين و يضع المتكبرين، یعنی تو باید با مردم با روی باز و ملاطفت و نرمی ملاقات کنی و او را فرمود تا با آنها متواضع باشد و از تکبر دوری کند که خداوند برای متواضعین رحمت و برای متکبرین لعنت مقرر کرده است.
فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِي الدِّينِ وَ الْأَعْوَانُ عَلَى اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوقِ، كه آنان در دين برادرانند – و يار – و در به دست آوردن حقوق – مسلمانان – مددكار.
از اینجا امام(ع) دلایل اجتناب از بد رفتاری را توضیح می‌دهند و برای توصیه به خوش‌رفتاری با شهروندان چهار استدلال دارند: استدلال اول اخلاقی و انسانی است و آن اینکه هم حاکم و هم کارگزار با مردم برادر دینی هستند و چون نباید برادر دینی را طرد یا متهم کرد و یا از خود دور ساخت حاکمیت نیز نباید چنین کند. استدلال دوم اخلاقی‌اقتصادی و مبتنی بر حق‌شناسی است و آن اینکه مردم ولی‌نعمت حاکمان هستند و هرآنچه آنان از امکانات دارند از مردم است. اگر کمک و مالیات مردم نباشد آنان قادر به تداوم حکومت خود نیستند.
وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً، و تو را در اين زكات بهري معين است و حقّي معلوم و روشن
استدلال سوم اقتصادی و اختصاصی جمع کنندگان مالیات است. حصرت می فرمایند: حق الزحمه تو از همین اموالی داده می شود که از مردم جمع آوری می‌کنی بنابراین اگر با آنان بدرفتاری کنی در مرحله اول خودت متضرر می‌شوی چون تعداد مالیات دهندگان کم می‌شود و حقوق خودت کاهش می‌یابد یا مردم مالیات نمی‌دهند و تو شغل خود را از دست می‌دهی.
وَ شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ، و شريكاني داري درويش و ناتوان و پريش.
استدلال چهارم نیز اخلاقی و انسانی است و مربوط به شرکای کارگزار مالیاتی است که فقرا اهل مسکنت و ضعیف و بدبخت است که اگر با مالیات دهنگان بد رفتاری شود بیش از همه آنها متضرر می‌شوند بنابرین تو نباید کاری کنی که در اثر آن ضعیف‌ترین قشر جامعه چوب آن را بخورند.
وَ إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ، ما حقّ تو را به تمام ميپردازيم.
حضرت سپس نتیجه‌گیری کرده و و می‌فرمایند با توجه به اینکه من حق و حقوق تو را بطور كامل پرداخت می‌کنم و حقوق‌تو از دیگر شرکا هم زیادتر است برای تو توجیهی برای سهل‌انگاری وجود ندارد.
وَ إِلَّا فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ الْقِيَامَةِ، و گرنه روز رستاخيز داراي بيشترين دشمنان خواهی بود.
زندگی اقشار زیادی از مردم به بیت المال وابسته است از مرزداران، لشکریان، کارمندان دولت گرفته تا فقرا و نیازمندان که اکثریت جامعه را تشکیل داده‌اند. کم‌کاری و خیانت به این اقشار، قیامتِ اسف باری را برای مسئول آن ببار خواهد آورد.
وَ بُؤْسًا لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ، الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُ وَ ابْنُ السَّبِيلِ، بدا به حال آن كس كه نزد خدا، دشمنان او فقرا و مستمند و نیازمندان و طردشدگان و وامداران و در راه ماندگان باشند.
واژه فقير بر طبق قول ابن عباس و جمعى ديگر از مفسران ، شخص خوددارى است كه عزت نفس خود را حفظ مىكند و از كسى سؤال نمىكند اما مسكين شخصى است كه این عزت نفس را ندارد و از مردم درخواست کمک مىكند. اصمعى گفته است: فقير كسى است كه به اندازه خوراكش دارد، اما مسكين آن است كه هيچ ندارد.
وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ وَ رَتَعَ فِي الْخِيَانَةِ وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا، فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ فِى الدُّنْيَا (الذُّلَّ وَ الْخِزْيَ) و آن كه كار امانت را سبك شمارد، و در آن خيانت روا دارد و جان و دين خود را از خيانت پاك ننمايند، در اين جهان درب خواري و رسوايي را به روي خويش گشايد.
در انتهی امام به آفت در اختیار داشتن اموال عمومی که خیانت است اشاره دارند لذا می فرمایند: هر کس نسبت به امانت این همه آدم که زندگیشان وابسته به بیت‌المال است سهل انگاری کند یا در خیانت بچرد و خود و دین خود را از این مال حرام پاک نسازد دولت باید با او به شدت برخورد کند چون در غیر این صورت فساد دولتی چنان فراگیر می‌شود که دیگر امکان مقابله با آن وجود نخواهد داشت.
وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَى، و به آخرت خوارتر و رسواتر در آيد.
خزى یعنی خوارى و ذلت، چنین افرادی در آخرت نیز باید پاسخگوی حق الناس باشند و چون در آنجا قادر به جبران آن نیستند در عذاب سنگینی که گریبانگیر آنان است خوار و ذلیل خواهند بود.
وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِيَانَةِ خِيَانَةُ الْأُمَّةِ، و بزرگترين خيانت، خيانت به مسلمانان است.
در خیانت به افراد تنها باید افراد را راضی ساخت ولی در خیانت به یک ملت باید ملتی را از خود راضی کند به همین جهت این خیانت بسیار خیانت بزرگی است. دزدی از اموال ملت عظیم امپراطوری اسلامی با خیانت و دزدی از یک فرد قابل مقایسه نیست.
وَ أَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ وَ السَّلَامُ، و زشتترين دغلكاري ناراستي كردن با امام ايشان است، و السّلام.
افظع یعنی دردناكتر، حضرت در انتها می فرمایند دردناکترین دغلکاری و فریب، فریب امام است که نماینده امت است. فریب امام فریب یک نفر عادی نیست فریب نماینده یک ملت است که به کسی اعتماد کرده و کاری را به او سپرده است و او ملت را فریب داده است.
